Hypothesis Physica Nova,

Qua Phaenomenorum Naturae plerorumque causae ab unici quodam universali motu in globo nostro supposito, neque Tychonicis, neque Copernicanis aspernando, repetuntur.

Autore G. G. L. L.
Moguntiae Anno MDCLXXI.

Verzeichnis der vorkommenden lateinischen Begriffe

Illustri Societati Regiae Britannicae, cognitionis humanae locupletatrici.

Nisi compertum haberem, malle Vos ex varii orbis partibus, nova industriae in cogitatis experimentisque, quam eloquentiae in re amplissima, & tot aliis dicta, id est, laudibus Vestris, quibus audiendis prius, quam merendis fessi estis, tentamenta ad Vos transmitti; non posset hoc pietatis officium, quod omne Vobis literarium nomen debet, debebitque, sine piaculo praetermitti: Nunc quod mavultis accipite. Intellexeram ex Oldenburgero Vestro, viro eximio, conjecturas quadam meas, de faciliore ac simpliciore aliqua, quam passim tradi solet, causarum naturalium explicandarum Hypothesi, Vobis fortasse non ingratas fore. Hanc ergo spem secutus sistere hoc quicquid est, & Vobis dicare volui, non ut rem aliquo pretio censendam, sed ut Canonem quendam, quem utcunque exiguum, significandae recognitioni, quam maximis Vestris de publico meritis omnes debent, sufficere ICtis nostris placet.

zur Übersetzung des Abschnitts

Theoria Motus Concreti, seu Hypothesis de rationibus phaenomenorum nostri Orbis.

  1. Supponantur initio Globus Solaris, Globus terrestris, & spatium intermedium, massa, quod ad Hypothesin nostram attinet, quiescente, quam aetherem vocabimus, quantum satis est (omnimodam enim plenitudinem Mundi status, quem sentimus, per alibi demonstrata, non fert) plenum.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  2. Necesse est igitur quendam motum ante omnia globo solari, tum in globo terrestri. Cum enim globi isti duo habere debeant partes cohaerentes, ne ad quemlibet levissimum rei quantulae cunque impactum dissolvantur aut perforentur, nulla autem sit cohaesio quiescentis (per dicta in abstracta motus Theoria th. 20. quam suo loco dabimus) motus in iis aliquis supponendus est: Quae fortasse unica ac prima demonstratio est necessarii motus terra. Quanquam ut §. quoque 35. infra admonebitur,ad summam Hypotheseos nostrae nihil referat, cum Circulatio terrae admittatur, cum Circulatio Lucis seu aetheris circa terram qua potissimum utimur, vid. §. 9. facile se omnibus approbare, ni fallor, possit.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  3. Supponamus igitur, si placet, tum in globo solis tum in globo terrae motum circa proprium centrum, nam alios eidem aetheri interspersos magnos parvosque globos circa suum centrum motos, in quibus eadem, quae in terra nostra, fieri proportione possunt, id est, non planetas tantum quos videmus, sed & innumerabiles quosdam velut mundulos parvos, quos non videmus, nunc non consideramus.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  4. Sed in sole simul & alius motus supponendus est, quod agat extra se, unde causa in mundo motus in se non redeuntis derivetur: motus enim circa proprium Centrum extra se non agit: nam quod praeclari Viri Torricellius & Hobbius ita ruere, sola solis occasione circa proprium Centrum totum aetherem cum planetis circa solem ferri, fermentare, lucem efficere, imo rem ita motam projicere sibi imposita per tangentem, tenuiora magis, crassiora minus; unde cum similis sit, & in terra motus, sequatur crassiora in tenuium rejectorum locum succedet, ac proinde gravia esse; admittere non possum; sequetur enim ut lapis ad terram, ita terram caeterosque planetas ad solem tendere; nec dici potest distantia minui efficaciam, cum contra in hac hypothesi, ob majorem majoris radii circulum augeatur. Neque hic ad experientiam provocare licet liquidi quiescentis sola solidi in ipso circa proprium centrum gyratione commoti, ut baculi in vase motus circa suum centrum aquam totam commovet; cum ostensum sit in abstracta motus Theoria, pleraque repercussionum phaenomena non oriri ex liquidis motus notionibus, sed habere longe alias ab oeconomia & motu systematis insensibili causas, quemadmodum gravitas, attractio, flexorum restitutio, aliaque id genus: speciatim vero baculus aquam ideo secu[m] commovet, quia ea ei gravitate sua atque intestino motu inititur; quod de aethere dici non potest, in quo alio praeter solem causa motus nulla esse supponitur: cum liquida nostra jam tum, etiam remoto baculo, sint in perpetuo motu. Ut taceam gyrationes circa proprium centrum, quas nos instituere solemus, plerumque valde vacillare. Ut igitur sol radiare seu agere in omnes partes possit, necesse est quendam in ejus partibus motum esse, a motu totius circa proprium centrum distinctum. Et concessis cum Copernico pluribus Orbibus magnis, eadem aut proportionalis sui solis cuique ratio est.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  5. Is motus partium solis (seu rei cujuslibet radiantis) non potest recta extrorsum tendere alioquin dudum omnes avolassent; supponendus est ergo motus partium praeter gyrationem totius, varie circularis, aut alioquin in se rediens, ex quarum concursu, quoties bisecabilis est, quaedam per rectam lineam extrorsum expellantur per problem. 7. Theoria motus abstracti. Et tot quidem ut non possit dari punctum sensibile circa solem ad tellurem usque & ultra, ad quod non quolibet instanti sensibili radius aliquis solis, id est, aetheris agitatio per emissam a; sole recta linea partem, (& si non pars ipsa) perveniat. Quae res ob divisibilitatem cujuslibet continui in partes quantumvis parvas in infinitum non est difficilis explicatu. Caeterum ex his ut obiter admoneam, necessario demonstrari potest, impossibile esse, ut sol luxerit ab aeterno, nisi sit unde perpetuo reparetur.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  6. Hi jam lucis radii agent in globum terrestrem. Supponatur autem globus terrestris initio fuisse totus homogeneus, atque ita neque tam rarus, ut aer est, neque tam crassus, ut terra est, sed ut scriptura quoque sacra innuit, naturae ad aquam accedentis. Idque nec Helmontius abnuerit, qui aquam ponit principium rerum, ac terram aquae sedimentum facit.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  7. Hic globi status radiis solis (& ante solem lucis primigeniae post in solem collectae, ad hypothesin enim nostram perinde est) ingruentibus; mirifice mutabitur: cum enim per abstractam motus doctrinam th. 19. nulla sit corporis cohaesio eodem tempore in tota facie; globus terrae pulsatus, ubi non cohaeret, dehiscet, aetheremque admittet: nam in statu naturali, qualis supponitur primus, seu in abstracto, nulla est globi rotantis homogenei cohaesio, nisi in lineis aequatori parallelis. Igitur omnes paralleli sensibiles, eorumque concentrici abire poterunt a se invicem, & luce plerisque ingruente, dehiscent. Porro tot ictibus pleraque centrorsum ibunt, major materiae pars in fundum collecta terram dabit, aqua supernatabit, aer emicabit: Intrusus Aether. (Is enim fortasse est ille Spiritus Domini, qui. super aquis ferebatur, easque digerebat, ex eis ventilatione sua crassiora praecipitabat, tenuiora sublimabat, cujusque ablatione omnia in pulverem inertem, incohaerentem, mortuum rediguntur) & intus omnia pervadet, passimque in bullas intercipietur, ex conatu erumpentis, irrumpentisq[ue]; recto, & motum intercipientis circulari velut fusione conflatas; & de caetero summum, ut ante, maximo sui velut oceano, tenebit. Haec non ita capienda sunt quasi re ipsa sic ortum globum nostrum esse necesse sit, quanquam eum scripturae sacrae traditis mirifice consentiant; sed sufficit quam causam initii fingi, eam continuationis (velut perpetui initii) intelligi posse; & proinde hypothesin originis, saltem. in causis praesentibus percipiendis, imaginationis adjumentum esse.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  8. Caeterum similem aliorum globorum (praesertim cum quilibet magnus Orbis suum solem habere videatur) originem non est hujus loci delarare; pertinent talia ad doctrinam de systemate mundi; quemadmodum id quoque, qua ratione ex rotatione solis circa proprium centrum concurrente ejus actione recti-linea in terram, oriatur motus terra circa solem; & ex motu terrae circa proprium centrum, concurrente ejus lucem solarem reflectentis actione recti-linea in lunam, motus lunae circa terram; quae de exteris planetis eadem probabilitate dicere licet: nam & Torricellio dudum visum est, motus globorum a se invicem derivari. Cometa sive meteora sint, id est corpora transitoria, sive globi constantes (quorum utrum verius, experimentis recursus dijudicandum) poterit tamen forte ex caeterorum globorum in eos actione explicari motus: Lux autem illa caudata soli aversa pene scyphi vitrei liquore pleni exemplo declarationem recipit.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  9. Terra vero nostra, ut ad hanc redeamus, etsi radiis lucis dehiscens in partes heterogeneas abierit, ubique tamen subtilissimo aethere penetratur. Is aether proportionatam sibi subtilitate partium radiorum lucis actionem potissimum recipit. Cum igitur terra agatur circa proprium centrum ab occidente versus orientem ex hypothesi; subtilissimus aether terram circumdans contrario motu non tantum retardationis, sed & obnitentae, Lucem secutus movebitur ab oriente Versus occidentem, cujus etiam in Oceano vestigia deprehenduntur.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  10. Atque hic est ille Universalis motus in globo nostro Terr-aqu-aereo, a quo potius, quam atomorum figuris, aut ramentorum ac vorticum varietatibus, res sunt repetenda.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  11. Principio autem ex fluidi aestuatione & fusione per lucem seu calorem, ortae sunt bullae innumerabiles ac magnitudine crassitieque variantes. Nam quoties subtilia perrumpere per densa conantur, & est quod obsistat, formantur densa in cavas quasdam bullas, motumque partium internum, ac proinde consistentiam seu cohaesionem (per nostram de motu Theoriam Theor. 17.) nanciscuntur. Quod ex primis illis abstractisque principiis speciatim deducere proclive est. Idem ex officinis vitrariis constat, ubi ex motu ignis circulari & spiritus recto vitra, simplicissimum artificilalium genus, parantur, similiter ex motu terrae circulati, lucis recto, natae sunt bulla.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  12. Hae jam bullae sunt semina rerum, stamina specierum, receptacula aetheris, corporum basis, consistantiae & fundamentum tantae varietatis, quantam in rebus, tanti impetus, quantum in motibus admiramur: Hae si abessent, omnia forent arena sine calce, avolaretque gyratione densorum, expulsus aether, ac terram nostram mortuam damnatamque relinqueret. Contra a bullis, gyratione circa proprium centrum firmatis, omnia solidantur 8 continentur. Quae ratio est etiam, quod fornicata, ea, quam admiramur, firmitate polleant, cur vitra rotunda in experimentis Elasticis subsistant, alterius figurae dirumpantur.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  13. Et sane qui rem accurate intuebitur, nihil verius comperiet. Tota aqua innumerabilium bullarum congeries, aer nil nisi aqua subtilis est: aerem enim in eo ab aethere distinguo, quod aer est gravis, aether circulatione sua causa gravitatis. Unde aer, & quidquid in eo natat, ut nubes, ut projecta, gyrantur cum terra uti aqua cum vase; mare etiam litoribus non clausum uti oceanus qui terram includit potius, quam ut ei includatur, cum fundo. Quanquam, ut dixi, non desit retardatio aliqua, seu motus in contrariam partem, ex quo, accedente fortissima Oceani sub Tropicis commotione, rarefactione, attractione, per lucem solarem, quam contra motum terrae, facilius quam terra, quia levior, sequitur; repetita item aliquoties quotidie (nam aqua semel allisu dispersa spatio ut se in cumulum recolligat, indiget) Oceani in littus Americae nobis citimum illisione aliisque particularibus illisionibus & absorptionibus: tum Luna aerem cum plena luce micat, sub se rarefactione leviorem ac minus prementem, aquam ergo sub se intumescentem reddente; & contra, cum nova est, aerem sub se tenebris densiorem & magis prementem, aquam ergo versus littora intumescentem faciente; denique in aequinoctiis directa oppositione motus lucis seu aetheris ad motum terrae (nam tunc fons lucis seu motus solis opticus est in aequatore) omnia a motu aetheris pendentia acuente: his, inquam, concurrentibus causis, aestus quotidiani, in noviluniis ac pleniluniis (eodem: contrariarum causarum effectu) maxime vero aequinoctiis, aucti, currentium universalium & particularium, denique ventorum statorum, caeterorumque aquae aerisque motuum ordinariorum phaenomena non difficulter deducuntur: Ignem hic non numero, nam flamma est tantum exhalatio ignita, scintilla fuligo ignita, ignis ipse nil nisi aetheris aerisque erumpentis & displosi collectio.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  14. At quid de Terra? Non est dubitandum totam ex bullis constare, nam basis terrae Vitrum est, Vitrum bulla densa. Et constat fluxione, id est, aestuatione ab aethere collecto, seu igne se rebus insinuante commota, postremum esse exitu, primum sine ac natura rei, vitrificationem. Quid mirum igitur, globo terrestri ab actione lucis transformato ac fluente, densa seu terrestria in vitrum, aquam aeremque in tenuiores bullas abiisse? neque tunc, ut in homogeneo, nondum firmatis rebus, ea, qua nunc, contra torrentem constituti systematis, in mutando, vi opus erat. Cum in statu libero seu naturali, quantacunque a quantuli (cunque facile moveantur; in statu praesenti systematico, atque, ut sic dicam, civili, non nisi proportionata ad sensum a proportionatis.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  15. Porro has bullas, haec vitra varie intorta, figurata, glomerata esse facile cogitatu est, ad tantum rerum apparatum producendum de quo mox. In origine specierum, nunc totius systematis affectionem id est gravitatem praeoccupemus: ac merito quidem, cum gravitas plerorumque in globo nostro extraordinariorum motuum causa, aut certe clavis sit, eorum etiam qui in speciebus privatim exeruntur, & danda sit Physico opera, ut ad mechanicas rationes, quippe simplicissimas, quoad ejus fieri potest, omnia reducantur.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  16. Gravitas oritur ex circulatione aetheris circa terram, in terra, per terram, de cujus causa supra §. 9. & 10. Is porro maxime aquam & aerem penetrat, quippe porosiores. Unde terra in aqua, nisi cum plus aetheris superficiarii continet, quam ipsa aqua, aqua in aere descendit.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  17. Nimirum quidquid ab Homogeneo divulsum est (nam conjuncta ob gravitationem insensibilem in omnes partes mutuo se tollentem sensibiliter non gravitant) positumque in loco plus aetheris, minus terrae habente, jam circulationem aetheris impedit, & turbat, & quanto magis elevatur, tanto turbat magis: quia totus aether circumterraneus, per se homogeneus est, instar oceani, aut aeris variis rivis, sinubus, lacubus, fretis, Euripis, omnia percurrens. Omne autem heterogeneum circulationem homogenei liquidi turbat, quia etsi pars una partem liquidi abripientem sequi conetur, altera tamen ob diversam consistentiae seu divisibilitatis rationem sequi non potest. Quae etiam ratio est, cur in liquoribus soluta paulatim dejiciantur emicentque in Cristallos; & cur conclusa & digesta paulatim fermentent, add. infr. §. 59.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  18. Haec jam ratio est, cur & aer & aqua, & terra in aethere gravitent: nam circulatione ejus dejiciuntur. Cum enim turbent circulationem, expellentur; non sursum, nam eo magis turbabunt (quia superficies sphaerica crescunt in duplicata ratione diametrorum, non in eadem cum diametris ratione; ac proinde sectionum quoq[ue]; in idem corpus agentium inaequalitatis major evenit) ergo deorsum; id est, descendent. Hinc porro incrementum impetus ob novam ubique inter descendendum in qualibet aetheris liberi, aut liberioris, quam rei illius ratio fert, parte impressionem; hinc caetera mechanica ac statica phaenomena communi more modoque deducentur.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  19. Potentiae enim duo sunt Augmenta mechanica: impetus a lapsu, & distantia a linea directionis. Tertium est physicum, quod soleo Nisum vocare, qualis est a motu musculorum, de quo infra §. 58. Distantia autem a linea directionis auget potentiam, quia ex nostra de motu Theoria theor. 24. Omnis potentia in corporibus pendet a celeritate, cum res quantacunque continua moveri possit, a quantulacunque, celerius mota; jam in omnibus machinis fundamentalibus, vecte seu statera, cuneo, (quatenus in cuneo sum, concurrit vis elastica, de quo alias) axe in peritrochio, cochlea, trochlea, compertum est, semper in aequilibrantibus tanto celerius ascendere pondus, quam descendit onus, & contra, quanto onus est pondere majus; eamque esse linearum eodem tempore confectarum rationem, quae est ratio distantiarum a Linea directionis.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  20. Supersunt tamen nonnulla etiam in motibus vulgaribus phoenomena, prima specie contemnenda, at solutu difficilia, si acutius introspicias. Exempli gratia, cur dura duris impacta resiliant, cur quaedam flexa se tanta vi restituant, cur si ingeniosissimorum virorum Hugenij Wrennique experimenta universalia sunt, corpus impactum quiescenti, quasi permutatione facta, ipsum in eius loco consistat, motum vero suum in alterum transferat; par est ratio de Concurrentibus duobus. Talia enim & multa alia id genus, abstractis motuum rationibus nisi globi nostri oeconomia accedat, consentanea non sunt.

    zur Übersetzung des Abschnitts

  21. Cujus rei specimen in reflexione ac Refractione haberi satis illustre potest. In ore omnium est, angulum incidentia & Reflexionis esse aequales, & favent utique experimenta tum phoronomica, tum optica; blanditur ipsa theorematis compendiosa & bella speciositas, quae maximis etiam Viris imposuit, persuasitque posse propositionem universaliter, ex abstracta motus natura demonstrari. Credidi ego quoque, donec seria ac severa inquisitione adhibita omnem operam ludi animadverti. Examinavi demonstrationes Digbaei, Cartesii, Hobbii (at quantorum Virorum?) deprehendique plus valuisse dulcedinem sententiae, quam rigorem demonstrationis. Interea tamen negari non potest, sensu satis firmari, ac proinde inter observationes potius, quam theoremata referendam propositionem. Ratio igitur hujus constantiae, si non ex Theoria motus abstracti, salutem ex Hypothesi motus concreti, seu Oeconomia rerum praesenti reddenda est. Interera mundi rem sic institui: Nam si absque hac reflexionis lege esset, visus auditusque existere non possent. Credibile est nonnunquam hanc angulorum aequalitatem inde oriri, quod etsi appareat, non est tamen rectus impingentium motus; in alteram igitur partem circulum vel ellipsin continuant, ac proinde evenit, ut Angulus reflexionis & incidentiae sint aequales, quia uterque est angulus contactus unius ejusdemque arcus ab utroque latere, Vide theor. mot. abstract. th. 8. 9. Porro si perpendicularis sit ad sensum, impactus, ita acute sibi junguntur duo arcus, impactus & repercussionis, ut eadem linea ad sensum esse videatur. Quod nullis experimentis refutari potest, quia plerique motus, qui recti apparent, reapse curvi sunt, sed ita insensibiliter ut omnia phaenomena perinde eveniant, ac si revera recti essent. Sed est adhuc alia ratio frequentior, & oeconomiae rerum congruentior, aequalitatem anguli incidentiae, & reflexionis universaliter explicandi. Nimirum quod passim de omnibus corporibus absolute assumitur, aliud sibi impingens repercutere, aut refringere, id quidem non nisi de Elasticis, seu post compressionem vel dilatationem se restituentibus verum est. Sed admirando Creatoris sive artificio, sive ad vitam necessario beneficio, omnia corpora sensibilia ob aetheris circulationem per hypothesin nostram sunt Elastica; igitur omnia corpora sensibilia reflectunt aut refringunt. Nullum vero corpus per se consideratum, nisi perpetua aetheris ventilatione animaretur, reflecteret, vel refringeret, saltem his quae vulgo feruntur legibus. Nam si corpus motum impingat in quiescens, totum perforabit sine ulla refractione, etsi impingens arenacei grani magnitudine, recipiens mille leucarum crassitie esset; sin & recipiens moveatur,& ictus in centrum motus dirigatur, idque in eadem linea; fortior vincet tardiorem, aut si aequales sunt, sequetur quies: sin impactus sit eccentricus, retento priori motui accedet novus circa proprium centrum. Si in diversis lineis concurrant, seu angulum faciant motu aequiveloce, movebuntur ambo linea angulum bisecante, aut, si non est bisecabilis, quiescent, quae omnia demonstrare ad abstracta motus Theoria pertinet. At corporum sensibilium alia plane facies: Omnia enim dura sunt motu quodam intestino in se redeunte, omnia discontinua sunt, unde caeteris paribus plus efficit moles; omnia Elastica sunt, seu compressa, ac mox sibi relicta, ab aetheris gyratione in statum priorem restituuntur. Quas leges motus apparentis qui confundit cum regulis veri, ei similis est, qui quantum ad demonstrationes inter mechanica & geometrica nihil interesse credit: & tamen hactenus a nullo eorum, qui de motu philosophati sunt, res tanti ad solidas de Deo ac mente demonstrationes obtinendas momenti (nequis laboriosam de primis istis abstractisque motus legibus inquisitionem fructu carere putet) satis, quod sciam, est observata. Restat demonstremus supposito sensibilium Elatere, leges reflexionis ac refractionis consequi. Ac quod reflexionem attinet, si corpus durum, seu se restituens, impingat in aliud durum, quod penetrare nequeat, comprimet tamen secundum lineam, qui incidit in ipsum corpus recipiens continuatam: corpus vero recipiens statim reaget ea linea, qua optime potest: potest autem in impactu perpendiculari non alia, quam qua impactus factus est, ac proinde corpus impingens redibit via qua venit; at in impactu obliquo reaget ab ea plaga, in qua res ei adhuc integra, seu in quam compressio facta non est, in quam proinde etiam caetera compressa se recipere conantur, id est linea opposita ad lineam impactus, seu cum ea divaricationem faciente; eodem igitur ad superficiem angulo, in alteram plagam. Quae reactio tanto est fortior, quanto impactus fuit velocior caeteris paribus (nam tanta est celeritas restituentis, quanta comprimentis) item quanto impingens recipiensque est durius; (quia tanto violentior vibratio, velut arcus subito dimissi) &, si utrumque est durum non tantum impingens repellitur a recipiente, sed & a se ipso; veluti nos pedibus tellure repulsa saltum facimus: concurrente igitur utriusque tam forti, atque aliquoties reciprocata chordarum instar pulsarum vibratione, aerem etiam inter utrumque corpus interceptum , non minus quam cuique corpori intestinum, comprimente ac rursum discutiente, sonum tam fortem, tam varium; denique omnibus ab aetheris gyratione quantum licet in priorem statum restitutis, reflexionem tam vehementem sequi, mirum non est: ut sperem adeo physicam reflexionis rationem, nunc demum redditam esse. Delineationem res meretur, sed ab hoc schediasmate alienam, suo tempore non defuturam. Refractio mixta quaedam Reflexionis penetratio est: unde partim transmissio, partim deflexio, & tantum accedit deceditque obliquitati, quantum medii resistentiae seu densitati. Cujus rei haec ratio est, quia Corporum sensibilium solus propemodum aether revera per se movetur, estque motus πρῶτον δεκτικὁν, caetera per ipsum. Hinc sit, ut nullum impedimentum motui objici possit, quin propagetur, aetheri enim omnes pori peru[tilis] sunt, & fatigatus novis semper supplementis animatur. Hinc item sit ut etsi per abstractam motus Theoriam reactio omnis detrahat a celeritate, tamen contra in corporibus sensibilibus salva celeritate (nisi quatenus plerumq[ue], in plura se dispergens sit insensibilior) detrahat a plaga seu determinatione, quae est Lex refractionis. Abibo hinc, cum unum addidero, etiam sensu constare, vesicam inflatam pavimento impactam Elatere quodam aeris impactu compressi, ac se restituere conantis, tam alte exilire. Quid credere ergo vetat, & caetera dura, duris impacta, quippe aere ubique constipato inclusoque, & impactu compresso, plena, celerrima fortissimaque chordarum instar sonantium reciprocatione (etiam aliquamdiu nonnunquam durante, unde soni vibrationumque in campanis pulsatis aliquandiutina duratio) efficere repercussionem? Quod & ad caetera motuum & concursuum Phaenomena transferri, ac multa cum luce rebus applicari potest.
  22. Hugenii Wrennique phaenomena, si comperta sunt, causam eorum dictis reddere, difficile non est. Quia nimirum in hoc globi nostri statu res percussae aut projectae magis aeris aetherisque, quam suo impetu abripiuntur, uti res in aqua natantes aut jacentes aqua commota abripit: Idque vel ea ratione patet, quod ex abstractis motus rationibus, nihil se ipsum in lineam priorem restituit, etiam sublato impedimento, quia nullus conatus sine motu durat ultra momentum; at percussa & in plano impulsa, cum in motu monticulum offendunt, obliquant cursum, quasi arte quadam, & sublato impedimento resumunt, quia scilicet impedimentum corpori tantum, non aeri aetherive objectum fuit, atque uno evanescente, alius succedit: quemadmodum igitur duo lumina ob raritatem inconfusa se penetrant, ita duo illi aetheres corporum concurrentium sua corpora deserunt, & in altera mutuo transferuntur. Unde illa motuum plagarumque post concursum permutatio. Eadem est Causa Vibrationis pendulorum toties repetitae, & paulatim evanescentis, quod aetheris impellentis, particulari condensatione & dilatione collecti, & se restituentis impetus etiam ultra gravitatis suae conatum rem correptam effert, atque ita delapsam rursum in alterum latus attollit, ac mox dispersus & evanescens denuo ab alio aethere minus jam Elastico dejici sinit, quae res ad quietem usque reciprocatur ut proinde pendulorum chordarumque vibrantium eadem causa sit. Hinc & Isochronismi vibrationum ratio redditur, nam quanto altior lapsus, tanto fortior; ergo tanto major compressio; ergo cum altitudine minuitur compressio; compressio autem est causa restitutionis, restitutio celeritatis relabendi. Altitudo ergo & celeritas, seu vis & spatium simul minuuntur. Jam si tanto minus est spatium spatio, quanto minor vis vi seu celeritas celeritate, motus erit isochronus, seu eodem tempore absolvetur. Idem igitur aether ex re in quiescentem vel occurrentem impingente, transfertur in quiescentem vel occurentem & deserit impingentem, unde illa divaricatio, seu permutatio viarum & celeritatum Hugenio-Wrenniana, de qua pluribus exemplo lucis in Theor. mot. problem. 11: quae si duplex sit, suos quaeque radios per idem foramen, eodem tempore inconfusos mittit. Porro ex dictis intelligi potest, cur motus violentus initio & fine sit debilis, in medio fortis, seu cur aliquamdiu crescat, mox rursus decrescat. Pone lapidem aut glandem plumbeam a me vel pulvere pyrio projici; initio crescet celeritas quia qui motus projecto est violentus, projicienti est naturalis, musculi enim mei instar arcus tensi relaxantur & se magna vi in statum naturalem restituunt: par est pulveris pyrii ratio, cujus compressa substantia ostio ab igne aperto erumpit. Jam motus naturalis rei se restituentis continuo crescit, idem ergo motus se continue accelerans projecto imprimitur, quem id tamdiu exercet, quamdiu ad superandum aerem satis forte est, at ubi aer se recollegit, & reagere ac restituere se incepit, motus iste restitutionis in aere est similiter naturalis & acceleratus, ac proinde decrementum impetus projecti cum incremento reagentis acceleratur: caeterum, ut pergamus, habet & hoc difficultatem, si abstractas motuum rationes intuearis, quod experientia docente, res major praeponderat minori, & longe fortior est impetus a re magna, quam parva; cum tamen in libero naturae statu in contiguis nihil referat ad motum quanta sit longitudo, in continuis per Theor. mot. 23, 24. ne hoc quidem quanta sit crassities aut latitudo. Sed sciendum est Corpora sensibilia continua & contigua, videri potius, quam esse: unde cum pars majoris prima impetum adversarii minoris suamet internecione fregit, altera discontinua, etiam a novi aeris aetherisque allapsu animata, recentibus viribus superveniens, facile vincit. At in continuis omnium partium impetus simul consumitur. Unde beneficio divisionis res non contemnendae in mechanicis geri possunt, quod me usu ipso aliquando demonstraturum confido.
  23. Ex gravitate porro per accidens sequitur levitas minus gravium, totaque doctrina Hydrostatica ab Archimede primum constituta. Cur lignum levius aqua? quia in ligno plus aetheris quam terrae. At cur ideo lignum in aqua ascendit, aqua minor in majore, etsi ipsa levior, non ascendit? quia aqua etsi gravitet in aqua, tamen ob contrariam in quolibet puncto sensibili a qualibet & in quamlibet rectam curvamque lineam in liquidis gravitationem cylindrorum imaginariorum innumerabilibus, modis assignabilium, mutuo tollitur gravitatio, & disponitur liquidum paralleliter ad horizontem. Ergo heterogeneum in aquam delatum, cum tantum aquae attollat, quantum spatii capit, faciet cylindrum, in quo est, aliis pondere inaequalem, & proinde subsidet, si ea gravius est, sin levius, attolletur. Similiter si quid detur aere vicino levius, in aere attolletur usque dum ad regionem aeris altiorem & subtiliorem, & proinde se leviorem pervenerit, ubi pendebit: quae etiam ratio est cur nubes in aere pendeant, & fumus ascendat. Si quid ergo arte humana parari queat aere levius, spes est perveniri ad artem volandi posse. Parabitur acutissimi Lanae, tum & Vossii sententia, si detur vas concavum tam grande, ut aer intus conclusus, continenti, seu vasi per se sumpto, praeponderet: Aere igitur noto jam artificio, exhausto, & hermetice sigillato vase (pone vitrum esse) erit totum vas aere aequalis spatii levius. Jam quicquid liquido aequalis spatii levius est, in eo ascendit: ascendet ergo datum vas in aere. Et ut rem ad calculos vocemus, (Lanae enim minores sunt) esto bulla vitrea tam exigua, ut aqua contenta & Vitrum continens circiter aequi ponderent; hujus semidiametrum, velut mensuram magnitudinis appellemus (a) pondus sive Vitri, sive aquae, quod per Hypothesin, idem est, velut mensuram ponderis destinati, appellemus (b). Denique ex doctissimi Boylii & aliorum observationibus supponamus, aerem esse aqua millies leviorem. Jam esto bulla vitrea vitro aeque crasso constans millies major priore, seu cujus semidiameter sit 1000. a. erit superficies sphaerica, seu Vitrum continens in duplicata ratione radii majus Vitro bullae mensurantis, ac proinde ponderabit 1000.000 b. Et aqua bullae hujus erit in triplicata ratione radii major aqua bullae mensurantis, ac proinde ponderabit 1000.000 b. Ergo si bulla haec non sit aqua, sed aere plena, cum aer sit millies levior aqua ex hypothesi ponderabit tantum 1000,000 b. Et proinde aequiponderabit vitro bullae. Exhausta jam bulla aere quantum possibile est, tantum circiter ponderabit, quantum aer paris spatii. Et si sumatur bulla radii 1500. a. &: exhauriatur, notabiliter erit levior, quam aer par is spatii, & proinde in eo ascendet. Si major sit proportio aeris ad aquam, tanto major fiat bulla. Sed an bullae tantae magnitudinis commode fieri, & penitus, & sine ruptura exhauriri, & durare possint, ego in me non susceperim.
  24. [nicht vergeben]
  25. Inter species igitur gravitatis est & aerostatica, ex qua dependet totus ille siphonum, antliarum, baroscopiorum apparatus, & si Elater accedat, de quo mox. § 27. quicquid stupendi aere compresso exhaustoque patratur. Nimirum gravia in suspenso manent, gravia sursum attolluntur, non metu Vacui, alioquin possent attolli in infinitum, quod experientia refutat, sed quousque nondum habetur aequilibrium Cylindri aerei totius atmosphaerae. Nam aqua in antlia non sequente, sequetur cylindrum aereum pistillo antliae latitudine aequalem , vel comprimi , vel eo usque attolli debere, in liquidum aetherem ex sphaera sua , quanta est Antliae longitudo. Quia tantum spatii in antlia, aere (etsi subeat subtilissimus aether) vacuum aut certe valde exhaustum relinquitur. Par est Baroscopii ratio.
  26. At unde tanta vi aer exhaustus in Vasa irrumpit? Quaero eodem modo si in media aqua vas clausum statuas, mox vasto foramine aperies, cur irrumpet aqua? nisu propriae gravitatis. Ergo eodem & aer. Aqua tamen tardius, & non sine resistentia irrumpit, quia aer ei expellendus, est, cui difficilis exitus patet. At aer irrumpens in locum se vacuum, aethere vi illuc intruso plenum, non tantum non impeditur ab aethere, sed & juvatur, quia aether praeter morem suum illuc collectus in lacum , in circulatione sua impeditur, & exire, etsi pori pateant, non potest, nam etsi vacuum detur, magnum tamen vacuum non detur: Locus igitur ei ab aere desertus, replendus est. Concurrunt ergo GRAVITAS Cylindri aerei, & ELATER, seu vis aetheris se in debitam sibi circulationem dispergentis.
  27. Par est ratio de aere compresso & collecto ut sclopetis pneumaticis onerandis contingit, nam ea res non potest explicari gravitate aeris, est igitur explicanda Elatere, seu explicandi sese appetitu. Is explicandi se conatus non est ab aere, sed ab aethere: nam cum aer constipatur, multis ictibus ei aether exprimitur, prorsus ut corporibus in mortario succus. Apertura rursum facta aether circulationis prius disturbatae, nunc in ordinem redeuntis celeritate, maxima rursum vi subintrat, aeremque in pristinam raritatem dispergit. At cur ita turbatur circulatio? quia aere exhausto aether colligitur in justo majorem quantitatem in vase; aere compresso, aether expressus in justo majorem quantitatem extra vas. At illa justo major quantitas aetheris, impedit aetheris Circulationem circa centrum terrae, ubi propior est centro circulatio: quia quanto propior est centro circulatio, ut apud nos, tanto circuli sunt minores, tanto igitur omnia arctiora esse debent. Hinc quorsumcunque transtuleris vas exhaustum vel distentum, etiam si mille Leucis abieris (add. infr. §. 48.) a loco exhaustionis, si eodem tantum in Circulo, seu eadem circiter distantia a centro terrae maneas, perseverabit (imo si ad centrum propius accedas, augebitur) Conatus aetheris circulum suum in debitam densitatem restituendi. Nec refert, quod a nobis circa Vas exhaustum nulla sentitur constrictio aeris aetherisve, hoc hoc enim sit; eandem ob causam quae efficit, ne urinatores sentiant pondus maris, & nos aetheris motum, ob mutuam in liquido partium resistentiam, seu conatum utrinque sublatum, qui & in fornicato opere lapides, & in genere in rebus bullas continet. Neque vero abnuerim, quod diligentissimo Boylio probabile videtur, partes aeris velleris instar aut spirarum habere, ut compressae se restituant, dummodo illud ex abstracta motus Theoria teneatur: nihil utcunque flexum, sese propria vi restituturum. Neque tanta vis esset in Elatere aeris, quantam in natura hactenus cognitarum potentiarum certe maximam sentimus, si comprimerentur tantum villosae aeris partes;j neque aucta compressione, vel exhaustione augeretur perpetuo impetus, nisi ipse systematis status turbaretur.
  28. Exhalationum contra naturalem gravitatem sursum levatarum haec ratio est: Mare, ut ingeniose Becherus sentit, partem suam bituminosiorem & graviorem per fundum spongiosum perpetuo distillat ad centrum terrae, seu interius quoddam globi nostri receptaculum vel aestuarium universale. Ibi digesta ac velut fermentata haec sulphurea & bituminosa massa, vapores, id est:, rariora, ac leviora proinde, quam illius orbis, centro vicinioris, atque adeo densioris, status ac circulatio fert, emittit per terram ex quibus aquei, quippe subtiliores, leves, vacui, altius exeunt, & partim in fontes resolvuntur, limo apto velut alembico capti, vel aperto exitu abeunt in aera & meteora constituunt.
  29. Quanquam eos & subtilem quandam unctuositatem seu sulphur etiam in aera usque secum vehere non negem. Et pars unctosior vel a lapidibus, vel a terra illa superiore hortensi intercepta, illic in metalla, hic accedente solis sublimatione in herbas, arbores, fructus, semina abit. Fontes plerosque a cisternis illis supermontanis & submontanis nivium aut pluviarum collectarum oriri cum Hobbio, Derkennio, & in omni eruditionis genere versatissimo Vossio non dubito; nonnullos tamen vaporibus subterraneis deberi, ab his etiam omnes aquarum virtutes minerales, imo & caeteras specificas simplicium vires repetendas, Chemicis, fratri Basilio, Groschedelio, Helmontio, omnino assentiendum putem. Cum sol & aer, agentia & patientia universalia, solo terrae subjectae statu, si lucem jam propriorem & rectam, jam obliquiorem & remotam, addas, varientur.
  30. Hactenus de totius globi phaenomenis, nunc ad specierum apparentias veniendum est, tamen fere e phaenomenis globi oriuntur. Porro specierum phaenomena sunt vel qualitates sensibiles, vel motus: etsi omnes qualitates istae sint insensibiles motus. Qualitates sensibiles sunt aut visus,aut auditus, aut odoratus, aut gustus, aut tactus. Qualitates visus sunt Lux & colores. Lux est motus aetheris ad sensum rectilineus celerrimus in quodlibet punctum sensibile circum circa propagatus. Vide supra §. 7. &. infr. §. 6. nec sufficit propensio ad motum Cartesiana, quia omnis propensio ad motum, quam non sequitur motus, non durat ultra momentum, adde supra §. 23. & infra. §.57. porro lux est, vel primigenia illa in sole, de qua § 4. & 5. vel secundo-genita, eaque aut originalis, aut imitata: Originalis est in igne apud nos genito qui sit aethere innumerabilium bullarum rupturis acervatim disploso, de quo mox; Imitata est in speculis, tum in rebus, quae diuturna apricatione radios colligunt, ut Lapis Bononiensis, cicindela. Quaedam digestione fermentationem seu motum intestinum, atque inde, si satis fortis, vel lucem, seu ignem solo visu sensibilem, ut ligna putrida; vel & jam ignem communem , ut foenum madidum accumulatum facit, producunt.
  31. Colores Emphatici experimento Prismatis, reales asseveratione caeci apud maximae diligentiae virum, Robertum Boylium postieritati relicta, egregie illustrantur. Ajebat ille asperrimam superficiem albi nigrique, glaberrimam rubri (etsi aliquando varians caerulcum praetulerit) a se tactu deprehendi: Nigrum tamen albo asperiorem, caeteros colores, prout ab extremis abeunt, fere asperitate decrescere. Si ita est, crediderim alba luci magis convexitatem, nigra concavitatem obvertere: unde illa reflectent, haec abdent lucem; & facies nigri minus planitiei, plus aculeorum habebit. Coctio item rubedinem faciet, quia inaequalitates abradit. Sed haec obiter, nostrum enim est hoc loco motus potius quam qualitates ad sua principia revocare. Tenebrarum nullum proprium effluvium esse, sed apparere tantum distantia vel hiatu inter partes sensorii a luce affectas notato , vel hinc concluseris, quod nullis speculis aut lentibus colliguntur. Adde hoc: ubi multum humoris aquei, multum nigroris, quia is totus alcalizatus seu vacuus, de quo infra, ergo perspicuus, ergo lucem admittens, non reflectens; adde & colores in plerisque non a sola reflexione, sed etiam a subtili quadam luce seu igne proprio immixto, non minore, quam odorum effluvia, perpetuitate disploso, etsi raro in tenebris sine alia luce oculos movente, fortasse variari nonnunquam posse.
  32. Sonus non consistit in motu aeris aerem enim voco illam rem, cujus gravitas in Baroscopio sentitur, quae comprimi, exhauriri, ponderari potest. Jam constat exhaustis utcunque & clausis vasis campanulam intus pulsatam extrinsecus audiri. Consistit ergo in motu aetheris, sed moderato & in circulos abeunte ut lapide aquae injecto videmus, cum lux consistat in forti & recto partis subtilioris. At odor in aere consistit: Cum enim aer sit aqua subtilis, sit ut allapsu suo non minus subtiles salium partes solvat, quam aqua crassas. Ut igitur sapore percipimus salia crassa in aqua, ita odore subtilia in aere soluta; ut proinde nates sint os illud quo aerem gustamus. Sal autem ne de voce quaestio sit hoc loco (infra enim longe alio sensu vox usurpatur) voco cum Gebro quicquid liquore aliquo solubile est.
  33. Sciendum est autem nullam ejus generis solutionem, quae sine reactione sit, centralem esse. Centralis enim solutio sit bullarum centralium apertura, unde actio & transformatio de quo mox; superficiaria contra non nisi bullarum superficiarum apertura centralium disgregatione, quod re liquida proportionata sese poris insinuante contingit, unde mox alio dissimili superveniente praecipitatio; superficiariae autem bullae sola fusione crassa, & sensibili, & externa, sed debili fiunt, unde metalla soluta reduci possunt, igne in corpus; centrales insensibili, quadam & interna, &, quamdiu clavem non reperimus, nec naturae arcana excussimus, lenta, sed firma fusione, formantur quanquam & natura saepe species similares in instanti producat.
  34. Caloris eadem est causa, quae lucis solo subtilitatis discrimine. Utrumque & oritur a motu intestino in se redeunte subtiliora sui ejaculante, vid. sup. § 7. & eum facit. Unde & raritas & congregatio homogeneorum. Contra frigus, quod constringit, oritur a motu quodam forti, & recto, sed crasso, unde obtundente, non penetrante, ac proinde non solvente, sed constringente. Dura autem aut alioqui densata & conferta sunt pleraque frigida, ut marmor, metallum, mercurius, quia pori sunt angusti, per quos transit aer seu ventus; unde ventus frigefaciens, constringitur, colligiturq[ue], prorsus quemadmodum in civitatibus angiportus plurimum semper frigoris habere solent. Unum addo ad majorem rei lucem, impressionem calidi & frigidi differe, ut in eadem hasta punctura praeacuto spiculo facta, a rudi capuli lignei ad perforandum impactura. Caeteras innumerabiles qualitatum tactus varietates ingredi, non est hujus temporis, eum pleraeque superficiaria magis, quam centrali rerum constitutione oriantur, fontes tamen explicandi attigemus infra §:. 59. Transeamus ad corporum motus extraordinarios seu physicos, qui ex gravitate seu principiis mechanicis, quantum sensu apparet, non oriuntur.
  1. Hos obiter partior in sympathicos & antipathicos. Sympathici sunt verticitas & attractio. Illa est in linea circulari, haec in recta; illa ad certum globi punctum circa centrum suum, haec ad certam rem: Verticitas est non in magnete tantum, sed &in plerisque rebus, etsi impari gradu, nam alia aliis magis aetheri pervia, ac poris suis motui ejus proportionata sunt, magnes ferrumque prae caeteris, ob frigoris amorem nativum, diuturnumque in fodina versus polos situm. Sed is Boreae amor ad directionem tam constantem, tamque universalem, nisi causa universalis ubique praesens id est circulatio aetheris accedat, sufficere non potest: verticitas igitur, seu ut librata inter polos globi nostri extrema sua constituant, videtur fieri a motu aetheris ab oriente in occidentem supra§ 9, 10. qui prohibet, ne extremitates Orienti occidentive directe aut, oblique obvertant, restat ergo septentrio & meridies. Quae vero in hoc verticitatis negotio particularia se phaenomena offerunt, examinare a praesenti brevitate alienum est.
  2. Hoc tamen omittere non possum, cum omnis consistentia seu cohaesio corporum oriatur a motu, corporum in toto quiescentium orituram a partium motu, in se ( ne avolent) redeunte, id est circulari, vel potius ob coarctationem, quandoque elliptico, per abstractam motus Theoriam; hinc corpora eum motum ita exercere, ut commodissime possint; possunt autem commodissime in eam plagam qua motus aetheris non obstat, ergo versus polos globi terreni, quia motus aetheris non est versus polos, sed circa polos. It porro motus partium, suos corpori proprios polos polorumque diversorum & polis affrictorum antipathias constituit. Poli magnetis appellatur, quia Polis terrae respondent, quamvis non sint in axe intestini motus magnetis, sed potius in aequatore: quia tamen is motus partium non est parallelus; sed sit circulis in polo se intersecantibus ad instar meridianorum, hinc nova cum polis terrae similitudo. Jam rotetur Sphaera, vel saltem Orbis aut annulus circa axem horizonti perpendicularem, & tangat in aequatore aequatorem alterius sphaerae, vel orbem saltent, aut annulum similiter rotabilem imprimet ei motum suum, sed in contrariam plagam: nam si prior moveatur ab oriente per Septentrionem in occidentem, posterior movebitur ab oriente per meridiem in occidentem, seu ab occidente per septentrionem in orientem. Sed quae in plagis contrarietas est, in motu non est, transferantur enim sphaerae vel annuli permutato situ, retento motu; erit convenientia in plagis, motus sibi obstabunt, quia & punctum recentum unius, tangit punctum oppositum alterius, nam si utriusq[ue] oppositum sumatur, rursus obstaculum cessabit. In magnete autem tot fingendi sunt annuli, quot meridiani, id est ad sensum infiniti, sed qui omnes in uno puncto motus seu affrictionis se intersecant, quod non magis difficile est, quam radii luminis transeuntes per idem foramen inconfusi: Hac porro affrictione transfertur & motus, & qui, exempli gratia, parti boreali convenit, situs; & quia in opposito puncti accipientis se circuli rursus intersecant, acquiretur & ibi situs, quem habet in dante oppositum punctum puncto danti, nempe australis. Sed haec in affrictione: caeteroquin similes poli se repellunt, ratio est quia alterutrius situs est praeternaturalis. Caeterum in ipso globo terreno, credibile est similes magneticis motus esse subtilium partium fortiori Lucis sub Tropicis motu rejectiarum versus polos per meridianos, (quod nec a celeberrimi Kircheri sententia alienum videtur) cujus motus impressionem prae caeteris magnes & ferrum, genuina terrae soboles receperunt. At quae inclinationis magnetica ratio, qua acus levata vel depressa poli elevationem monstrat? nulla alia, cum quilibet magnes & quaelibet acus, quasi affricti censendi sint pollo telluris, qua quae limaturae ferreae magneti impositae, quae alteri polo vicinior illuc inclinat, in medio posita quiescit aut vacillat. Unde referente Kirchero cum sub Lineam ventum est, acus magnetica innumerabilibus oscillationibus titubat. At quod idem addit ultra Lineam non amplius acum inclinatione sua poli elevationem monstrare, hoc nondum satis capio; ipsa facti ratio magis pervestiganda est, ut de causa constare possit: cum certe polus magnetis, qui cis lineam polum telluris nostrum respexit, eundem & trans lineam respiciat, ut ajunt. Sed & illud difficile est, quod si Terrellae polus arctic[us] suberi imponitur, liberaturque, eundem ubique meridianum terrella obvertat polo telluris; sed ita ut si polus antarcticus imponatur, punctum quod prius fuit orientale, fiat occidentale. Tentandum esset ultra lineam an arctici an antarctici impositione, quod hic orientale punctum est, ibi quoque orientale sit; quemadmodum illud quoque, quod ex eadem ratione pendere videtur, an ferrum diu perpendiculariter pendens, quod hic partem inferiorem polo arctico, si libretur, obvertere affirmant, si trans lineam pependerit eandem antartico obvertat. Quae cum non sint explorata, de ratione comperendinandum puto. Cum autem tam regularis, tamque fortis sit in magnete motus, non est mirum, aerem, qui ei gravitate sua impingitur, ab eo rejici, eoque mediante motum ferro communicari, quod similiter dispositum, impressionem facile recipit. Idque non chordae tantum tensae alteri similiter tensae sonum per aerem communicantis, sed & eo experimento constat, quod vitrum, cujus sonus pulsu exploratus est, si similes ab astante sonus edatur, etiam non tactum resonat. Quaelibet ergo actio magnetis etiam in distans ferrum quaedam insensibilis affrictio erit. Movet ergo magnes ferrum, sed cur ad se movet, seu trahit? quia ferrum expletur seu perficitur his radiationibus, ut alcali acido proportionato: his ergo sorbendis magis magisque accedit, & ita fonti ipsi, seu magneti propinquat.
  3. Igitur attractio ferri per magnetem facilis explicatu est, explicata tractione Electri, differunt enim subtilitate tantum, unde attractio magnetis nec frictione indiget (quanquam politura juvetur) & crassa corpora penetrat. Attractio electrica meo judicio facile explicari potest, explicata attractione, qua fumus attrahit ignem. Nam, ut pueris notum, candela fumante ardenti ita supposita, ut fumus illius ad flammam hujus pertingat, descendit ignis per scalas quasi fumi, & extinctam recens candelam reaccendit, quae etiam fulguris causa esse potest. Hujus vero Electricae, & fumariae attractionis, hoc solum discrimen est, quod haec ipsa forma sui, illa non nisi effectu sentitur. Descensio ignis per fumum videtur fieri eodem modo, quo ascensio aquae per antliam , vel potius irruptio aquae vel aeris in recipiens evacuatum. Nam fumus nimis displosionibus exhaustus, quod in igne jam collectum reperit, resorbet: nihil aliud enim flamma est quam fumus ignitus, & fumus quam flumen partium volatilium (ut cinis sedimentum fixarum) exhaustarum, unde illud in fuligine alcali volatile, in cinere fixum: sed de his alias exquisitius.
  4. Antipathicus motus (de sensu & apparentia loquor, nam si interiora spectes, nulla est in corporibus nec antipathia nec sympathia) est reactio, cujus subtilissimis varietatibus in natura rerum pleraque peraguntur. Reactionum solae propemodum antiquis notae: deflagratio (quo pertinet pugna ignis &. aquae) & fermentatio. At chemici nostri non tantum fortissimam illam pulveris ceraunochrysi, quemadmodum & antea sulphuris & nitri; sed & innumerabiles alias detexere, atque ipsi agnoscunt potissimum naturae instrumentum esse reactionem.
  5. Hinc jam ille veterum Chemicorum albi & rubri, seu masculi & foellinae amplexus, hinc Basilii Valentini pugiles, hinc decantata tria principia Isaaci Hollandi, fratris Basilii, & Paracelsi; Cas, Blas, Archaeus Helmontii; Humor Sylvii Triumviralis, perfectum & imperfectum Glauberi, Acidum & Alcali Tacheni, acidum & :salium Travagini, quae omnia certum est recidere eodem.
  6. Hinc aliud Basilii:
    Qua duo, quae tria sunt, eadem rediguntur ad unum,
    Quod si non capias, sunt tibi tota nihil.

    Sed pleraque ita intricate, ita ambigue proponuntur, ut consentes terminorum definitiones vix ac ne vix quidem hactenus impetrare licuerit. Quam variationem doctissimus Boylius in chemistra sceptico egregie exagitavit.
  7. Igitur revera duarum in globo nostro rerum tantum reactio est: Exhausti & distenti, seu, ut cum Democrito loquar, vacui & pleni: atque haec est unica origo omnis fermentationis, omnis de flagrationis, omnis displosionis, omnis pugnae inter ignem & aquam, acidum & alcali, sulphur & nitrum.
  8. Causam non est opus diu quaerere post Hypotheses nostras praeconstitutas. Nam §. 26, 27. ratio reddita est, cur aer compressus tanta vi se restituat in libertatem; contra, cur locus aerem exhaustum tanto impetu resorbeat? Cum ergo aqua nihil sit nisi congeries bullarum innumerabilium exhaustarum, & ignis totus. substantia turgeat, ex permixtae atque ipso lapsu, motu, aut gravitate collisae rumpentur, & maximo impetu altera exonerabitur, altera sorbebit. Idem de omnibus aliis reactionibus dicendum est, magnitudine tantum bullarum & multitudine, & situ, & figura, & exhaustionis atque compressionis quantitate pro re nata variatis.
  9. Nam si bullae sint Evanida, & ut sic dicam aqueae vel aereae, ut in imperfecte mixtis, nullum sit ex reactione mixtum sensibile sed cuncta disperguntur. At si bullae sunt terreae, seu vitreae, excitatur ipso reactionis calore fluxus quidam novus, seu fusio insensibilibus istis velut follibus inflata, & ex dissilientium bullarum fragminibus aliae, sed dissimiles reconflantur, unde nova speciei ortus, & centralis rerum mutatio.
  10. Haec jam cum chemicorum principiis non difficulter conciliantur. Quae notum est illos dividere in nucleum & corticem. Nucleus constat decantatis illis Triumviris, cortex terra.mortua & phlegmate. Cortex & ipse totus componitur ex bullis , uti omnia corpora sensibilia, sed minoribus & dispersioribus, quam ut effectus sensibiles producantur: maturatur tamen paulatim, id est, subtilibus quibusdam fusionibus, vel a sole, vel aliunde ortis, ex bullis minoribus pluribus (quod & in aqueis sibi appropinquantibus, experientia docet) fiunt pauciores majores, unde nucleus ex cortices oritur, & lente nutritur.
  11. Sciendum est enim, ut praeclari illi Micrographi, Kircherus & Hookius observavere, pleraque quae nos sentimus in majoribus, lynceum aliquem deprehensurum proportione in minoribus, quae si in infinitum progrediantur, quod certe possibile est, cum continuum sit divisibile in infinitum , quaelibet atomus erit infinitarum specierum quidam velut mundus, & dabuntur mundi in mundus in infinitum. Quae qui profundius considerat, non poterit non Ecstasi quadam abripi admirationis transferendae in rerum Authorem.
  12. Hinc jam apparet Anaxagoreae cujusdam infinitae όμοιομερἐιας cum nostra de paucis rerum elementis sententiae conciliatio: etsi enim verum esset putredinem esse insensibilem verminationem, & situm insensibilem fruticatione, & aerem esse aquam insensibilem, & frigus esse aerem conglaciatum, & ignem esse sulphur subtile, & aquam esse nitrum subtile, & animalcula illa putrescentia sursus resolvi in alia minora, & sic, ut lubet, in infinitum; haec inquam etsi vera essent, uti ex parte fortasse sunt, non tamen sufficerent reddendis rerum causis, cum exemplum potius seu analogia afferatur; quam causa. Nam ubique restabit sine fine quaestio, nec minus impeditum erit, cur secundum seu subtile nitrum pugnet cum subtili sulphure, quam cur primum seu crassum cum crasso. Nos vero rationes reddidimus etiam illis, si quae sunt, in infinitum replicationibus, suffecturas.
  13. Sed ab Anaxagoristis, ita enim pace eorum doctissimos illos Micrographos appellare liceat, ad chemistas nostros redeundum est. Ac de cortice quidem diximus, qui ad sensum aere & aethere neque vacuus, neque plenus, sed fere indifferens ac proinde iners, (etsi lateat semper in illo quoque virium non nihil) terra, atque aqua potissimum constat, sed Nucleus sensibilibus effectibus demonstrat impraegnationem suam. Ubi facile cum illis transigi potest, qui duobus principiis contenti sunt, uti veteres chemici fere omnes sulphure & Mercurio, seu masculo & foeminae, vel, ut Tackenius aliique vocant, acido & alcali. Nam bulla aere exhausta (& contra aethere distenta) est alcali, foemina, & (sensu veterum chemicorum) mercurius; bulla aere distenta (& contra aethere exhausta) acidum, sulphur, masculus. Nam quod aethere tantum plenum est, sensibus vacuum est: Jam alcali potius quam acido ascribendam vacuitatem, Glauberus, Tachenius, aliique facile, opinor, mihi assenserint. Cum ea quae ipsi alcalia vocant, pleraque sint perspicua, tenuia, levia, fluxum & vitrificationem juvantia, ut nitrum, ut sal tartari, ut ossa; acida sint opaca, aut potius colore saturata, densa, gravia, ut oleum sulphuris, vel Vitrioli, ut vinum, ut sanguis. Sed haec tamen variant, admirabili quadam rerum in se invicem implicatione, ut proinde instantia quadam in contrarium reperta conciliatio potius quaerenda, quam totius Hypotheseos eversio cogitanda sit. Unde etiam eadem res in comparatione ad diversa, modo acidum, modo alcali esse potest; acidum vacuatioribus, alcali plenioribus: & solent plerumque interiora rerum exterioribus contraria esse, & per fermentationem interiora extrorsum verti.
  14. Ne igitur levi aliqua specie repugnantis experimenti commotus lector totam statim harmoniam turbet, cum tamen plerumque experimenta, ut in motu ostendi, ab intimis rerum principiis prima specie valde dissentiant, nec nisi multo oeconomiae universalis artificio, admiranda Creatoris sapientia rerum ortus involvente, concilientur; ostendendum est a priori breviter, hypothesin nostram paulo plus aliquid, quam hypothesin esse. Primum enim non nisi bullis atque vasis subtilissima corpuscula coerceri possunt. Duo igitur summa genera corporum esse, necesse est: continentia & contenta seu contentilia (neque enim negarim quaedam extra bullas volitare, etsi forte & ipsa rursum constantia minoribus bullis vide infr.§. 60.) solida & liquida, & bullas & massas.
  15. Massarum motus motui universali terrae, aquae, aeris, Aetheris (neque enim alterius cujusdam massae grandis statuendae necessitatem reperio) conformis est: bullae aliquid proprii sibi servant, & specierum fundamenta locant. Sunt autem bullae naturales aut violentiae) seu ordinariae, aut extraordinariae. Ordinariae & naturales sunt, in quibus tantum Massarum aliarum, terrae, aquae, aeris, tantum item aetheris, quantum locus fert, in quo bulla sita est. At si bulla nimium aetheris habeat, aere, aqua, terra, justo vacuatior, vel contra nimium aeris, justo minus aetheris, constituuntur bullae extraordinariae & violentae.
  16. Ordinariarum nulla extra ordinem actio est, & quiescunt, nisi quatenus abripiuntur, motu massarum universalium. Si quid enim extraordinario quodam motu cieatur, mox statim eum amittet, cum sit ei perpetuo eum totius massae universalis torrente confligendum. At bullae extraordinariae utcunque motu universali abripiantur, quamdiu non rumpuntur tamen, motus cujusdam extraordinarii, ruptura exerendi, vim secum gestant: prorsus ut vasa aere exhausta aut distenta huc illuc circumgestata, quandocunque aperta, aut exonerantur aethere, & sorbent aerem, aut exonerantur aere & sorbent aetherem, adde supra §. 27.
  17. Utrumque genus bullarum ordinariarum & extraordiniarum vel exhaustarum vel distentarum, in crassas, & tenues, seu aqueas & terreas vitreasve dispescitur. Et quamvis ex Micrographorum observationibus dentur continuo aliae aliis minores, manebit tamen semper eadem proportio: cum aqueae aereis comparatae sint terreae, & aereae ad aethereas eandem proportionem habeant, & nihil prohibeat dari alium aetherem, de quo nobis nec suspicari licet, aethere illo, quem ratione & experimentis colligimus tanto superiorem , quanto est aqua terra , aut aer aqua. Sed haec in computum nostrum, quia nihil inde Phaenomena variantur, venire non possunt. Hinc jam apparet, bullas in universum ordinarias, exhaustas, distentas, rursus non solum in debiles & firmae imo si lubet, medias, sed & in magnas & parvas imo & rursum, si lubet, medias, (multiplex enim hic inter extrema latitudo est) discerni. Figurarum multitudinisque varietates & sunt innumerabiles, & nihil conferunt ad summam rerum.
  18. Hinc jam illa absoluta Paracelsistarum sive quinitas sive Trinitas valde suspecta redditur. Nam ut de inertibus, phlegmate & terra damnata, quae fere bullis ordinariis (phlegma aqueis, terra damnata vitreis) aut extraordinariarum nimis parvarum, vel utcunque magnarum, tamen paucarum, ordinariis involutarum , confluge constant, nihil repetam; forte tertium illud mercuriale principium, est jam alcali, jam acidum volatile, add. infr.§.60. Ut proinde verear, ne quaternionem utilium principiorum habituri simus: Bullas exhaustas majores, seu alcali vel sal fixum; bullas distentas majores, seu acidum, vel sulphur fixum; bullas exhaustas minores, seu alcali volatile; bullas distentas minores, seu acidum volatile. Quin imo an medium detur aliquod inter fixum & volatile, quae sit etiam trium , ut vocant, regnorum varietas; experimentis, at non paucis, non quibuslibet, sed multis magnisque inter se collatis dijudicandum.
  19. Neque ego hoc loco divinatione praepostera me prostituere volo, quanta enim rursus esse potest, in exhaustionis constipationisque gradibus varietas? & hic certe Hypothesin condituro, nisi temerarius haberi affectat, subsistendum est; specialior enim applicatio ab experientia pendet: Credidi tamen semper admirabilem Conditoris sapientiam ita res instituisse, ut paucis multa gerantur. Unde si somniandum esset, dicerem duorum istorum naturae instrumentorum, distenti exhaustique, ter ternas in summa varietates esse: Utrumque esse minime, mediocriter, maxime exhaustum, distentumque; atque horum .rursus unumquodque subtile, medium, crassum, Schema hoc esto.

An dieser Stelle ist im Buch eine zweiseitige Tabelle eingefügt, die als separate Datei angelegt ist.

  1. Igitur sunt quatuor massae grandiores seu elementa, indefinitae replicationes seu homoeomereiae; principia componentia indeterminata, ob graduum varietatem, deinde ob Analyseos per se impossibilitatem, unde plerumq;[ue] ex resolvente, igne, menstruo &c. cum soluto decomposita fiunt: imo vix illa componentia haberi debent, quorum reconjunctione res regeneratur, nam haec quoque ipsa illa conjunctione destrui solent, & solutione generata suus. Manet tamen duo principia utilia esse, tres ώς ύν πλἁτει principiorum utilium gradus, tria regna. Regna differunt partium solutione, subtilitate & varietate; gradus evectione, & coctione, & virtute. Quanquam plerumque quae virtute aucta sunt, & subtilitate augeantur: Unde & in regno animali activitas major, sed & evanescentior.
  2. Methodus medendi his ita positis, si pergere conjectando licet, huc redit, ut acida alcalibus & contra, sed gradu similibus, curentur. Ergo acidum mercuriale curabitur alcali mercuriali; acidum sulphureum, alcali sulphureo; acidum salinum, alcali salino; summum venenum frigidum seu alcalizatum, summo balsamo calido vel acido, & contra: ita contraria contrariis substantia, similia similibus gradu curabuntur. Et quia fortasse tres illi Mercurii, Sulphuris, salis gradus rursus magnam habent latitudinem, tum in se ipsis, tum inter se; & sunt alia aliis mercurialiora, aut salsiora: hinc jam non quaelibet acida quibuslibet alcalibus, quaelibet distenta quibuslibet exhaustis, sed proportionata proportionatis (unde sympathicae illae, aut antipathicae, seu specificae medicamentorum quorundam vires) experientia discernendis, currantur. Prorsus ut duobus recipientibus vitreis, altero pleno, altero exhausto, per orificia junctis, nisi justa in pleno quantitas sit, replendo exhausto, aperto Epistomio communi, ruptura sequetur. Caeterum Regna sibi alimenta praebent per scalam, mineralia vegetabilibus, haec animalibus, & retro; omnia omnibus medicinam etiam per saltum.
  3. Sed haec applicatio omnis hactenus divinatoria est, & si cui displicet, nec dicta esto. Sufficit causam omnibus motibus explicandis suffecturam reddidisse, sufficit ex simplicissimis & liquidissimis, & intellectu facilimis, ad hanc usque experientiae portam volatiles alioquin, & usui vitae, atque analysi practicae inconciliabiles Theorias deduxisse; sufficit ea attulisse, qua sectae omnes, salvis domesticis opinionibus ferre possunt.
  4. Qui negat motum terrae, motu aetheris cum sole seu luce, circa terram contentus esse potest; sed & Vacuum affirmes negesve perinde est, cum sponte fatear, quicquid aere exhauritur, aethere repleri; prorsus an relictis inanitatulis, nihil ad hypotheseos summam. Nec Aristoteles ejusque germanus interpres cum subtilissimo Thoma Anglo illustris Digbaeus mihi indignari possunt. Illi elementa quatuor habent. Terram, aquam, aerem, ignem; ego pro igne aetherem, qua nisi vocis distantia? Nam ignis Aristotelis purus, qualis sub concavo Lunae, seu supra aerem, ab eo supponitur, & a me conceditur (qui aetherem credo aere superiorem) vel ipso Aristotele teste) non urit: recte tamen ignis appellatur, cum ignis noster ex aetheris collecti displosique flumine fiat. Praetuli nihilominus aethere nomen , quia ei multos alios magnosque, effectus illis inobservatos adscribo. Ignis enim familiaris significatio longe alia est, & aether meus ignis communis causa potius quam materia est: quanquam contra originario vocis usu idem sit aether graecus, quod ignis latinus. Sed consuetudo efficit, ut corpus quoddam ipso aere subtilius aethera nominemus.
  5. Porro rarum & densum recte quidem Digbaeo summa corporum differentia est, nam & illae quas primas Peripatetici vocant qualitates inde deducuntur. Cum calidum sit rarefactivum, frigidum densativum, humidum rarum, siccum densum; illa activa, haec passiva: & calida motu intestino forti cum subtiles radios ejaculentur, tum aerem gravitate sua innitentem rejiciant, ventilentque, quae ventilatio pariter & radiatio ad alia corpora pertingens, tum poros eorum aperit; & particulis hactenus densitate constrictis liberum similis motus aut campum praebet, aut conatum, si nondum habeant imprimit, unde & congregatio homogeneorum sequitur, uti metalla scoriae varie confusa, rarefaciente ignis fluxu liberata partes dispersas naturali deinde gravitate in regulum colligunt. Sed ut rarum densumque praestet quod exhaustum distentumque nostrum, id est vim a dilatatione aut compressione se restituendi, aliud quiddam, motus scilicet aetheris, addi debet. Nimirum viro egregio reliquiae Metaphysicarum notionum insederant, unde illam rerum compressarum aut distractarum, ac se restituentium vim, nescio cui appetitui innato ascribit, quo data materiae moles, etsi plus minusve spatii implere possit, omni tamen nisu, cum potest, redeat, ad velut praescriptam sibi extensionem. Sed haec aucta magis magisq;[ue] Philosophiae luce animis sua sponte cessisse arbitror: cum certum sit, ut recte docuit cum Cartesio Hobbius, eandem molem plus minusve spatii implere non posse; etsi enim discontinuata longius latiusque extendi queat, non ideo tamen quidquid amplectitur, implet, succedente re alia, in partes subtiliores motum separatum habentes, id enim est esse rariorem, (quanquam ad extremum sine omni vacuo, res exitum non reperiat, quia impossibile est in prorsus pleno motum ullum extra corpus suum agentem, & secundum lineam in se non redeuntem esse) subdivisa. Aristotelem, ut in praefatione ad Nizolium de veris principiis, & vera ratione philosophandi nuper recusum, docui, conciliare longe facilius fuerit, nam ille pene nusquam dicit, quas ei a scholasticis imponuntur. Certe omnium causam statuit coelum , coelum autem agere per motum. Et recte, nam & Lux nihil aliud, quam rei agitatio intestina, tam fortis, ut conatus ejus extrorsum tendentes ad quodlibet, & ex quolibet puncto sensibili, directe & reflexe oculum feriant. Ab agitatione tam forti, quis calorem & rarefactionem, & in opposita globi parte contra condensationem, ab his accedente aetheris motu, a lucis solaris circulatione impresso, bullas, & gravitatem, & elaterem, & ab his caetera oriri miretur? Certe formas substantiales (demta mente) etiam Aristoteli non esse ens absolutum, sed tantum λόγον, rationem, proportionem, άςιθμόν, structuram partium intimam, quidquid ei scholastici imposuerint, docuere dudum Honoratus Fabri, & Joh. Raeus, Viri praeter omnigenam eruditionem ingeniosae & solidae in philosophando libertatis.
  6. Nobilissimi Boylii, vim Elasticam a Spiris quibusdam se restituentibus repetentis sententiam non improbo, vim tamen illam etiam harum spirarum restitutoriam ab altiore quodam principio, id est, ut ego credo, aetheris circulatione repetendam, ipsummet, qua est ingenuitate, agniturum credo. Nam & quod aer difficilius quam aqua, caeteris paribus, angustias intrat, quod eam ob rationem aqua in canali angusto & longo ultra aequilibrium ascendit, quod aqua mercurium penetrat, aer non penetrat; id etsi ad partium villositates & implicamenta retuleris, reddenda tamen rursus ratio est cohaesionis implicamentorum, ultima autem cohaesionis ratio, per alibi demonstrata, est motus intestinus. Ratio ergo ultima, cur aer difficilius angusta transeat, haec est, quia aer magis Elasticus magisque cohaerens, non facile dissipatur, aut per partes intrat, sed volvitur, tornatur, formaturque in unum corpus. Cur ita? quia plus in eo aetheris, plus ergo motus, restitutionis, cohaesionis: aquae partes non motu, sed densitate sibi admoventur, minus ergo compressionis, restitutionis, cohaesionis; facilius ergo in partes defluit, foramini, permeando respondentes. Ut vel hinc appareat densitatem duritiei & cohaesionis causam veram non esse. Cartesii Gaßendique maximorum sane virorum sectatores, & quicunque in summa illud docent, ex magnitudine, figura & motu explicandam omnem in corporibus varietatem, habent me prorsus assentientem. Credidi tamen semper, quicquid de atomis varie figuratis, de vorticibus, ramentis, ramis, hamis, de uncis, globulis tantoque alio apparatu dicatur, lusui ingenii propius, a naturae simplicitate, & omnino ab experimentis remotius, aut jejunius esse, quam ut manifeste connecti cum Phoenomenis possit. Praesens autem Hypothesis corpuscula vaga & dilabentia, tum inter se per bullas unit, tum motus effectusque bullarum & omnino specierum, ab universi systematis unico universali motu deducit, atque ita hinc a summis & abstractis orsa, illinc ab imis Chemicorum experimentis ascendens, in simplicissimo & ex totius globi nostri statu explicabili gravitatis elaterisve Phoenomeno theoriam observationi mechanice, magna cum claritate & harmonia connectit. Audeo dicere, ac pene confido demonstrare, rationem illius celeritatis, quo arcus se restituens sagittam explodit, illius impetus, quo pulvis fulminans, sive communis, sive aureus obvia omnia prosternit, ex constitutione partium corporis, nisi universali illo ac celerrimo systematis motu advocato, explicari non posse, cum certum sit omnem impetum oriri ex celeritate, certum etiam ex pluribus motibus tardis (nisi maxima a centro rei distantia, qualis hic nulla est) aut etiam partium insensibilium motibus insensibilibus utcunq;[ue] celeribus, motum totius usque adeo celerem ac violentum oriri non posse. Equidem solet motus arctatione augeri, ut densitas corporum compressione; sed hoc ex oeconomia systematis pendet in quo omnis motus aetheri velut suo πςώτω δεχτιχώ ut sic dicam incorporatus est. Unde aucta compressione conatus intestinus se restituendi, id est, aetheris ambientis solicitatio, quia in singulas partes ducenda est, proportione augetur: res ergo sine novo ac perpetuo aetheris allapsu non potest explicari. Cum illud etiam sit inter principia Phoronomiae nostrae: virtutem, conatum , motum omnem (exceptis mentibus) semel superatum cessare omnino, nec sua sponte resurgere, sublato licet aut imminuto impedimento vide sup. §. 23. 28. Unde nec per motum reciprocationis nisi aetheris solicitatione advocata, res explicari potest, quia nihil per viam qua venit sponte redit: tensa item intrinseca virtute, etiam dimissa non restituentur; etsi ea sit illorum intrinseca constitutio, ut vis aetheris restituentis in ipsis potius, quam aliis operetur. Quia aer internus in duris comprimitur, mollibus elabitur: Et haec ratio est, cur diu tensa tandem flaccescant, quia paulatim per subtilissimos exitus, aer hinc compressus elabitur; illinc distractus, novis supplementis ad statum naturalem redit. Patiamur igitur alios a figurarum suarum varietate colorum; saporum, aliorumque id genus causas repetere: at motuum pugnarumque tam admirabilium, tum in quos vulgus incidit, tum quos in resolutione chemici deprehendere, vim incredibilem, nisi concurrente, ut sic dicam, totius atmosphaerae nisu, ut in nostra sententia, vix unquam explicabunt, quemadmodum nec chemicorum principiorum operationes, quae proinde velut πςβχτιώτερα Atomisticis, & Figuralisticis doctissimus. Willisius ad explicandam fermentationem merito elegit. Idem Willisius libro de cerebro & nervis motum musculorum a displosionibus innumerabilium sclopetorum insensibilium deducit. Recte omnino & huic Hypothesi congruenter; haec autem insensibilia sclopeta quid sunt nisi bullulae jam exhaustae, jam distentae, inter se mixtae & ruptae. Unde ad re-conflanda & redoneranda perpetua respirationis velut antlia & folle opus. Figuris musculorum quomodocunque suppositis, nunquam illam vim, illum fortissimum nisum explicueris, quem quotidie in nobis ipsis experimur. Idem erit si cum eruditissimo Lowero musculorum motum explices per fortissimam contactionem utrinque in contrarium factam; nam nec tanta vis contrahens vel restituens- aliunde arcessi potest.
  7. Unde constat, quae vis, origo, & ratio trium illorum augendae in corporibus potentiae, seu gravis per leve levandi fundamentorum: distantiae a centro, impetus a lapsu, & denique nisus a certa quadam rerum specie, ut animali, ut pulvere pyrio, ut magnete, ut veneno aliisque exerciti, quo per miraculum quasi quoddam a minimis maximae res geruntur, de quibus supra §. 20. ut enim illa a celeritate gravitationis, ita haec a vi Elateris, rursus autem & gravitas, & elater a circulatione aetheris turbata oriuntur: hoc solo discrimine , quod in gravitate efficienda aether movet rem, in elatere se ipsum; in gravitate, se restituit in locum suum, in elatere, quod plus est, se restituit in gradum suum statumque raritatis , de quo erat deturbatus. Nam aether circulatione sua res justo densiores aut dispergit, aut cum non potest, deprimit: ex hoc oritur gravitas, ex illo Elater. Desiderant omnes philosophi recentiores physica mechanice explicari: id hic perfecte praestatur. Quemadmodum enim omnia naturae, ex hypothesi nostra; ita & omnia artis horologia & machinamenta consensu communi vel ex gravitate vel ex Elatere, vel ambobus junctis pendant. Ex gravitate omnia horologia in quibus naturalis ponderis alicujus gravitas vectibus, rotis, trochleis, cochleis tardatur; & haec quidem id commodi habent, quod durabilia & constantia & accurata esse possunt, quia naturaiis ad descendendum impetus nunquam lassatur, possunt item aeque facile exhiberi in magno opere, quam modulo parvo sed incommodum subest, quod jactari & de loco in locum transferri sine gravitatis jactura commode non possunt, quia jactatio facit, ut nonnunquam sint in plano ad horizontem inclinato, quo casu minus gravitant; unde & in mari eorum usus turbatur. Ex vi Elastica pendent horologia illa minora portatilia vi quadam tendenda: haec contrariam prioribus rationem habent, nam id commodi inest, quod sine gravitatis jactura transferri possunt hac illuc; sed contra illud incommodi, quod in loco etiam priore relicta lassantur tandem, ut arcus diu tensus, & pro vi tendentis inaequali aerisque etiam mutationibus variantur. Machinae quas aqua profluens regit, pendent ex gravitate; quas ventus, partim ex gravitate, partim Elatere aeris; quas fumus aut ignis, ex gravitate minore quam quae aeris est; quas homines, aut animalia, ex elatere. Nec facile motus naturalis aut artificialis, cujus ratio a circulatione lucis circa terram deduci non possit, reperietur.
  8. Notandum etiam, posse, imo debere non raro rerum cohaesionem, sed secundariam & ortam, & aliam praesupponentem & gravitate aeris oriri. Constat enim experientia, duo plana aegre divelli posse, si exacte congruunt, quia levaturo pondus atmosphaerae incumbentis vincendum est. Eadem ratio est in duobus curvis, imo in omnibus, quae se ultra quam in puncto tangunt, ut per lineam ad congruentiam superficiei non parallelam divelli nequeant, nisi pondere cylindri aerei, aequalis baseos, ac planum congruentiae subtensum est, superato. Quia cum duo discedunt a se, ita ut primo discessu plus intervalli relinquant, quam eodem tempore aer implere possit, quia scilicet superficies ingressus initio superficie discessus minor est, (quod sit, quoties contactus est plus quam in puncto) plus spatii interim aere vacare, ac proinde plus aetheris ingredi, atque interim atmosphaeream sive levari, sive comprimi necesse est, concursu quodam gravitatis & elateris: nam utrum advoces perinde est. Atque ita credibile est, in corporibus duris aut tenuibus consistentiam secundariam saepissime oriri, cum probabile sit, pleraque amplius quam punctis congruere. Sed tamen haec consistentiae ratio aliam jam priorem, ut dixi, praesupponit. Cum enim divellenda est superficies a superficie in linea non parallela ad congruentiam; manifestum est, non impulsu hoc fieri, sed tractione, id est, pulsione rei alterius connexae per ansam nimirum, aliamque eminentiam in contrarium curvatam. Sed haec connexio jam consistentiam supponit. v. g. Si duas tabulas summe politas separare aliter, quam parallelo impulsu, qui facilis, voles, necesse est ex superjacente ansam ei connexam, vel aliud, quo apprehendere eam possis, eminere. Quae cur connexa sit, ratio reddenda est. Non potest ergo cum Democriticis, ultima consistentiae ratio a congruentia vel ut nonnulli alterius scholae loquuntur, a fuga vacui (a qua tamen res minime, sed a gravitate & elatere potius oritur) peti; multo minus cum Cartesio a sola quiete, sed ex rei motu, vid. sup. §. 2. & 11. Etsi sensibiliores consistentiae ex compositis ejusmodi in omnem faciem tabulis, non nisi superata per istum impressum gravitate & elatere aeris discessuris, non raro oriri videantur. Certe a gravitatis, elaterisque principio vis restitutiva in corporibus , compressorum explicatio, diductorum reductio sui, ad sensum spontanea, partim per memorata, partim per memoranda duci debet. Sentimus autem hanc vim non tantum in liquidis vase clausis, ut aqua, aere &c. Sed & in iis quae sibi ipsi vasa sunt, id est, in consistentibus ejusmodi, quae neque absolute dura, neque absolute mollia sunt, sed mediam quandam rationem habent. Nam liquidum est, quod terminos ab alio quocunque accipit, propriis caret, summa facilitate & separabile &-transfigurabile. Durum est, quod contra habet. Flexibile est medium inter liquidum & durum, quod separabile aut saltem transfigurabile est, sed non facillime. Ejusque species sunt glomerabile, quod etsi facilime transfigurari, non tamen & summa facilitate dissolvi potest, ut filum lineum, sericum, aliaque id genus , quae non possunt melius, quam per catenam meris annulis constantem, quorum unus in alio sit gyrabilis, explicari. Molle, quod parumper moratur transfigurantem non reagit tamen; Tenax, quod valde moratur transfigurantem non reagit tamen, Tensum, quod moratur transfigurantem, & ei reagit, atque adeo dimissum se restituit. Liquidi per se facilis notio est, cum partes libere sibi confusae sunt: Duri, cum instar tabularum planarum congruentium in omne sensibile punctum plagamve compositae; unde &omnino non levatur tabula a tabula, vel si parum levetur, tota levatur; similiter dura aut non flectuntur ad sensum (etsi crediderim plerisque subtilem flexionem inesse) aut flexa omnino rumpuntur. Molle & Tenax gradu differunt, utriusque igitur eadem causa. Tenax vel Tendibile simul, seu se restituens, vel tantum simpliciter ductibile est, ut cera, pix. Simplex ductilitas consistit in perpetua per omne punctum sensibile implicatione, & insertione in se invicem funiculorum, tubulorum, fistularum, scatularum, convolvulorum, vasorum, aliorumque, quae diductionem non impugnant quidem, differunt tamen, modo non nimia implicatione sistant, quam in quibusdam duritiei causam intelligere licet, ut instar filorum glomeratione confusorum, nodo facto, mox non nisi ruptura solvantur. At in simpliciter ductilibus nulla unquam confusio sequitur, eductis sibi invicem tubulis semper minoribus, sibi in omnes plagas aequaliter, & concave, & convexe per innumerabiles duplicaturas insertis, donec nimia diductione, & nimia sequatur attenuatio, & contingat ruptura. Nec mira cuiquam haec insertio videri debet, cum omnis fere subtilis accretio fibratim per has duplicaturas, perque susceptionem intimam rubiformem potius, quam appositionem extimam alimenti fiat. Tensio addit insertioni tubulorum, ut sint in eo latere, quo alium accipiunt, occlusi; in altero, quo alteri inseruntur; aperti: Quo facto vicem praestabunt embolorum ad sensum infinitorum, nam etsi embolus hoc loco cavus & apertus sit, qua exhaurienti vas pneumaticum obvertitur, sufficit tamen eum obfirmatum esse, qua parte opponitur vasi: diducta jam re, his tubulis instructa, necesse est eam difficultatem in diducendo proportione sentiri, quae sentitur in embolo extrahendo, dum aerem vasis pneumaticis exhaurimus; & remittente vi diducentis rem tensam necesse est eadem vi se restituere, qua embolus inter extrahendum subito dimissus a vase resorbetur. Haec tensionis in omnes embolos insensibiles sibi continue insertos, inaequaliter tamen, pro distantia, propagatae, causa, nil clarius, nil facilius, nil hypothesi nostrae consentaneum magis. Et credibile est, in corporibus, ut vim circulariter diffusam a ruptis bullis, ita in longum latumve aut profundum porrectam evenire a tubulis istis, seu embolis, (nam quilibet eorum antecedenti est tubulus, sequenti embolus) ultra quam status aeris aetherisve circulatio fert, vel, ut diximus, eductis; vel etiam, ut illinc eductis, ita hinc intrusis, uti in arcubus, qui a concavitate ad convexitatem, vel contra flectuntur, fieri par est; ubi etiam humoris alicujus intra meatus jam interclusos illinc compressi, hinc dilatati, restituendi se conatus nonnunquam intercedere non potest. Huc & Lacrymae-vitri, quibus similia sunt ab erruditissimo Joh. Ottio Schafhusano (qui cum doctissimo Henrico Screta studiorum socio duos nobilissimos sensus, ille visum, hic auditum nuper illustravit) observata filamenta vitri; pertinent: de quibus cum tot extent hypotheses, certum tamen est ad exhaustum vel distentum, id est circulationem aetheris, id est hypothesin nostram, omnes reduci. Hobbius eas, ex arcubus tensis componit, Vossius vacuum vel quasi vacuum intus esse ait, Honoratus Fabri spiritum quendam tensum (instar funiculi Francisci Lini) Huddenius aliique , compressionem praeferunt: Hypothesis nostra non parvo veritatis indicio omnes conciliat. In arcu tenso hinc compressio illinc distractio est: ubicunque aer distrahitur, aether colligitur. Cum ergo Lacryma calens aquae immergitur extinguiturque; ignis, qui in omni re calefacta aerem discutit expellitque, contraria aqua comprimitur, vel quod idem est , acido ignis ab alcali aquae subito absorpto, aether replendo loco attrahitur colligunturque in bullas illas ductusque totum vitrum innumerabilibus cuniculis perforantes, coeuntes tamen omnes in apice , quo lacryma in aquam postremo intravit, quorsum se ignis jam ab initio recipit, prorsus ut virgae ferreae uno extremo candente extincto alterum incalescit: omnes ergo cuniculi isti quibus velut minis, ut vocant, totum vitri corpus suffosum est, aethere, seu, ut alii vocarent,vacuo vel nihilo pleni sunt, instar vitri exhausti, instar aeolipilae in qua calore rarefactus expulsusque aer negato obturatione foraminis post refrigerationem reditu, multum vacui, id est justo plus aetheris collecti, intus reliquit. Hic vero nihil aeolipilae, subito refrigeratae obturataeque exemplo congruentius. Aperto igitur apice, vel alia bulla cum caeteris omnibus communicante, aetherem collectum cum magna vi exire, aerem intrare, cuniculos autem omnes, quippe tam subtiles fragilesque rumpi, vitrum ergo in pulverem violenter dissilientem abire necesse est. Unde patet quoque cur frigore aucto, ut si nive sepeliatur, fortior, si ignis calore retractetur, debilior sit ruptura. Nam frigus, quod initio fecit, loci, (vasorum quippe, hoc loco, vitri, lateribus se contrahentibus & imminuentibus,) subitum incrementum, ergo locum aere vacuum, ergo aetheris collectionem, & pororum quippe corpore contracto, obstructionem, auget. Igne novo impletur locus, minuitur aether, admittitur aer, pori aperiuntur: Patet ergo hoc quoque naturae miraculum Elateri Aetheris deberi. Motus sanguinis, unde caeterae functiones animales proficiscuntur (cor enim motum debet sanguini, non, ut Cartesius putabat, sanguis cordi) sine dubio a nitri cujusdam aerei respiratione recepti reactione petendus est. Credibile enim est ut mare sale, ita aerem nitro quodam impregnatum esse. Unde aer semel haustus nisi recenti misceatur, novo haustui est inutilis, idque & Drebelii experimento confirmatur, qui essentiam quandam aeris parabat, quae aeri etiam torpido & insalubri instillata, vivificam quandam refrigerationem confestim praestabat. Jam si motus vitalis a reactione est, erit ab Elatere, per superiora, Ergo ab Aetheris circulatione. Ab eadem esse Motum Oceani in tellure, analogum Sanguinis circulationi in corpore, supra dictum est: idem est de motu aeris, seu vento. Constat ventum aqua se lapsu dispergente fierl arte posse, idem credibile est naturam saepe facere in montium cavernis; folles ventum faciunt compressione, eodem modo nubes gravidae descensu suo elidunt aerem inter se & terram. Simplex quilibet motus in aere facit ventum, quia aerem ictu comprimit, ac proinde loco replendo alium attrahit. Ignis facit ventum, & calor quivis, quia omne rarefaciens attrahit aliquid subtilius rarefacto, replendo loco exhausto, idque ex illo toties inculcato principio Elateris. Unde ignis aere indiget, non ad pabulum sed tuendum locum. Hinc stati venti intra Tropicos solem sequuntur, loca clausa, fornicata templa, cavernae tempore frigido attrahunt aerem seu ventum, quia sunt aere ambiente calidiora: tempore ambientis calido, quia tunc frigida, remittunt. Hinc stati certorum locorum ac temporum Venti: addendae in hoc negotio doctae Poulletii observationes. Vapores proprie sol non attrahit, & eorum ascensus non tam pendet ex principio Elateris quam gravitatis, nam quod ignis, fumus, vapor, ros majalis ovi putamine conclusus, succus in plantis sole evocante, adeoque sublimabilia aut distillabilia ascendunt, sit quia aethere interposito ita rarefiunt, ut fiant aere paris spatii leviora. Ipsa tamen displosionis in igne vis Elastica plurimum confert, unde cum elevatio prohibita est, ut in distillatione per descensum, nihilominus calor distillabilia a se repellit, sed regulariter alias sursum , quia ipse calor seu ignis, quippe aere levior, ascensu suo ea abripit. Si ergo motus marium ac ventorum, vaporum, sanguinis fermentationes, reactiones, restitutiones, ab Elatere proficiscuntur, quid ultra addemus? Nam ab eodem totam fere Musicam, & omnino magnam artis Balisticae, magnam reliquae mechanicae partem pendere, satis hinc conjici potest. Certe nervos nil aliud, quam chordas tensas esse, credibile, quarum violenta adductione, musculi utrinque contracti se levant & membra secum. Hinc sensionis explicandae causa ad liquorem quendam nerveum refugere nihil necesse est, cum in re tensa pulsata conatus ad initium usque pertingat, quia & diductio ad quodlibet punctum sensibile pertinet. Utque tensa & moveatur tardius, rumpuntur facilius humectata, aere, qui intus est, incrassato, ac proinde minus dilatabili; ita idem in somno nervis evenit, ut sensio quasi obruatur. His jam in quolibet puncto sensibili, & versus quodlibet punctum sensibile, seu in quolibet angulo sensibili, & ita in corpore ad sensum continue tendibili, suppositis tensionis & strictionis causis, demonstrari illa tam multa praeclara theoremata Physico-Mathematica possunt, quae & experienti & ratiocinanti in promptu sunt, atque in novam quandam partem Matheseos mixtae, quam Elasticam appellare licebit, coire poterunt, de decremento motus, aut incremento potentia statum violentum rei inferentis, de incremento restitutionis ad incrementum motus gravium inverso, de Vibrationibus isochronis, de restitutionibus ejusdem etiam a diversa tensione isochronis, de rupturae tempore & loco, de proportione elateris ad gravitatem; de lineis, quas datum punctum in restitutione describit, & in specie de tensione lineae rectae in chorda, curvae in arcu, superficies in tympano, solidi in vase; quaeque alia subtilissimi viri, Galilaeus, Torricellius, Honoratus Fabri, Stenonis, Joh. Alphonsus Borellus, aliique demonstraverunt, aut observaverunt. Atque hic admirari licet praxin DEI in oeconomia rerum geometrisantis. Etsi enim per naturam rerum impossibile sit, corpus aliquod totum lucere, perspicuum, fluidum, grave, molle, tendibile, flexibile, durum, calidum &c. Item motum continuum uniformem, uniformiter acceleratum vel diminutum, rectilineum, circularem , reflexum, refractum, permutatum, exacte esse; effectum magnetis, luminis & soni, ad quodlibet punctum assignabile pervenire, &c. Evenit tamen ut summa ad sensum ἁκριβεία &lZ&q, haec omnia, etsi non sint ita, tamen sensu esse videantur, & quantum ad usum nostrum perinde sit ac si essent; atque ita incredibili Dei beneficia, Optica, Musica, Statica, Elastica, πληγιχή (seu de impetu & percussione) Myologia, seu de motu musculorum, imo & Pyrotechnica & Mechanica universa, & quidquid est mixtarum ex Physica Mathematicaque scientiarum,ad purarum invidiam usque, non fallentibus ad sensum (nisi per accidens) theorematibus excoli possint. Quod nisi motibus structurisque qualitatum ac motuum sensibilium causatricibus infra quodlibet punctum sensibile imminutis, & in quamlibet plagam sensibilem directis, inimitabili artificio, non poterat procurari.
  9. Atque ita ostendimus etiam duritiem, etiam tensorum restitutionem ab Atmosphaerae gravitate & aetheris elatere peti posse. Unum praetereundum non est, ut ad principia chemica & bullas nostras redeamus, ab ipso Helmontio, Tachenio, aliisque praeter acidum & alcali addi Archaeum seu Rectorem, qui excitet duo illa naturae instrumenta ad reactionem: & sane sentimus mustum expressum non statim, sed ubi aliquamdiu quievit, sua sponte excitatum fermentare. Is vero Archaeus nihil est aliud, quam aether interspersus; modus quo agit, nil aliud, quam universalis circulatio aetheris, qua & digestio rerum non nisi extrinseca excitatione fermentantium promovetur, qua tum omnia, tum liquida potissimum, sunt in perpetuo intestino motu, gravia subsidunt, heterogenea separantur, paries intergerinus phlegmatis ac terrae, alcali ab acido dividens perrumpitur, actio sequitur. Adde supra §. 18. Is tamen aether non putandus est omnino liber esse & dissolutus, cum vix quicquam tale sit in rebus, & in minimis atomis innumerabilium specierum varietas lateat; plerumque igitur erit & ipse collectus in bullas suas jam liquida, jam sicca forma velatas, id est, alcali ex sensibilibus volatilissimum seu mercurialissimum, perpetuis displosionibus insensibilibus activum (omnis enim bulla aethere quam aere plenior est alcali, unde & in lacrymis vitri igne seu acido aquae extinguentis alcali absumpto, magnum in vitro manet vacuum , seu alcali, seu aetheris collectio) hic est Helmontii Archaeus. Tachenii Rector, aliorum spiritus mundi, quidam tertium principium mercuriale vocant, eique tribuunt vim illam nobilissimam formatricem seu plasticam, qualis in seminibus, in sale communi, & potissimum in Mercurio, modo separari possit; unde Mercurius in amalgamate cum metallis in illam elegantem excrescentiam arborescit. Hic liquor aethereus, hoc sal coeleste , si capi posse Helmontio credimus, credibile est exercere tantas virtutes, quantas in suo alcahest seu alcali est, ille veneratur, de quo experientias judicium esto. Quemadmodum etiam an huic alcali volatilissimo aliud acidum volatilissimum, seu mercurialissimum perfectione & virtute, respondens, solum ei per reactionem figendo par, calido innato analogum, ut illud humido radicali; igni proportionale, ut alcahest aquae; filius solis, ut illud lunae; essentia nitri (nam etsi superficiaria nitri constitutio alcalizata est, solent tamen interiora seu centralia exterioribus seu superficiariis contraria esse) ut illud salis communis, opponatur, adde supra §. 50. §. 53. Etsi enim possint in subtilitate, & virtute dari graduum progressus in infinitum, dantur tamen summi gradus sensibiles, ita ut quod ultra est, ne virtute quidem, ne dum forma sensibili ad nos pertingat; in hoc ergo limite Philosopho pariter atque Empirico subsistendum.

Conclusio

Nunc hypotheseos meae summam inibo: suppono .globorum mundanorum gyrationem circa proprium axem, & unius solis in nostro magno orbe actionem rectilineam extra se, caeterorum non nisi quatenus lucem a sole repercutiunt. Ex his motibus primigeniis deduco systema Copernicanum in mundo, & circulationem aetheris, cum luce in tellure & circa tellurem. Ex hac motus maris, & ventorum, verticitatem magnetis, ac denique, a quibus caetera non naturae minus quam artis machinamenta pendent Gravitatem & Elaterem. Nam aether res densiores, quam fortissimo suo motui cuncta discutienti conveniat, cum potest, (ut quando consistunt ex cumulo tantum male unito eorum quae non potest) discutit, hinc vis Elastica seu restitutoria non compressorum tantum, sed & per consequens dilatatorum, quia omnis dilatatio unius, est compressio alterius; cum non potest (quando vasis suis separata circulatione firmatis continentur) dejicit, hinc gravitas. Speciatim ex motu recto a sole, & curvo a terra, oriuntur gyrationes certarum rerum globi nostri circa centrum particulare, seu bullae, nonnunquam etiam annuli, tubuli; aliaque Vasa ad rem pertinentia, a quibus consistentia rerum & specierum varietas. Ex vasis plenitudine variantibus, circulatione aetheris accedente, oritur in rebus diversitas gravitatis: unde jam omnia Phaenomena ponderum, item Hydrostatica, Aerostatica. Ex bullis ruptis, & in alias aetheris circulatione transfusis: item (salvo vase) ex Embolis attractis vel repulsis oritur Vis Elastica Aetheris, seu conatus se restituendi in gradum raritatis vel densitatis praesenti aetheris sphaerae, & structurae partium rei congruentem, unde impetus, repercussiones, reflexiones, refractiones, Vibrationes, Soni, solutiones, praecipitationes, fermentationes, principia Chemicorum, sympathiae, Antipathiae, attractiones, motus musculorum, virtus ignis, pulveris pyrii, Veneni, tincturae, si qua est ; omnes omnino actiones vehementiores, quam pro mole agentis, & quicquid nobis miraculorum naturalium , physica extraordinaria monstrat. Atque haec quidem hypothesis ita mihi varias aliorum hypotheses jungere inter se, & conciliare; ubi deficiunt, supplere; ubi subsistunt, provehere; ubi obscurae sunt, & ἄρρητοι, explicare, atque intelligibiles reddere videtur, ut jam non tam de nova quadam hypothesi generali, quam particulari distincta ac applicatione ad phoenomena, magis magisq;[ue] passim Conspirantium Eruditorum pariter & mechanicorum industria eruenda, atque in solidae & feracis Philosophiae aerarium referenda, ac denique de translatione inventorum ad usum vitae, augendamque potentiam & felicitatem generis humani, qui unus Philosophandi finis est, cogitandum esse videatur. Sin minus, saltem a Conatu delineandi tale aliquid, dissertationi, verbis illaboratae ac proinde obscuriusculae, ordine ut apparet, confusaneae; (quod in primis tentamentis solet, quae novis subinde memoriam subeuntibus passim interpolata non satis cohaerent) si res ipsas spectes, parum, ut in tanta tractandorum sylva, explicatae,veniam spero.

Finis


Die hier vorgeschlagene Übersetzung folgt dem Stil von G.W.L. näher als die von Otto und Eva Schönberger. Damit soll der Inhalt hervorgehoben werden. Gottfried Wilhelm Leibniz verwendet einen Stil, der dem damals üblichen Redestil der gebildeten Wissenschaftler folgt: der Form des Proteus-Versmaßes. Inhaltlich versucht Gottfried Wilhelm Leibniz die Metaphysik des Aristoteles mit der experimentellen Realität zu vereinen.

Vorschlag einer neuen Naturlehre,

Durch die der größte Teil der Gründe der Erscheinungen in der Natur gewissermaßen von einer einzigen angenommenen allgemeinen Bewegung unserer Erdkugel, um weder Tycho Brahe noch Nikolaus Kopernikus zu vernachlässigen, werden sie wiederholt.

vom Autor Gottfried Wilhelm Leibniz aus Leipzig
Mainz im Jahre 1671.

Der angesehenen Gesellschaft des Königreichs Britannien, Förderin der menschlichen Erkenntnis.

Wenn ich nicht aus verschiedenen Teilen des Gelehrtenkreises und von so vielen andern zuverlässig in Erfahrung gebracht hätte, Ihr seid zu bevorzugen, neue Vorstellungen der Bemühungen in Gedanken und Versuchen, wie in bedeutenden Dingen der Redegewandtheit, das ist, durch Eure Lobpreisungen, zu denen zuerst die Zustimmungen, wie Ihr den Verdiensten erschöpft dient, meine Entwürfe an Euch geschickt werden; man kann nicht diese Aufgabe der Nächstenliebe , die von Euch den allen literarischen Namen verdient, und verdienen wird, ohne Mühen zu übergehen: jetzt nehmt an was Ihr lieber wollt. Ich hatte von Eurem Heinrich Oldenburg, dem hervorragenden Mann, verstanden, dass meine Annahmen, von einigen andêren für irgendwie leichteren oder einfacheren, als er allenthalben zu behandeln gewohnt ist, die Hypothese zu den zu erklärenden natürlichen Gründen, werden Euch vielleicht nicht unwillkommen sein. Diese Hoffnung bin ich also gefolgt dieses aufzustellen, und Euch zu widmen habe ich gewollt, nicht dass die Sache mit irgendeinem Preis bedacht wird, sondern dass irgendeine Bestimmung, die je nachdem gering, der Beachtung angezeigt, wie es alles Euren höchsten Ehren vom der Öffentlichkeit gebühren, unserer Rechtsgelehrten auszureichen gefällt.

zurück zum Originaltext

Die Theorie der körperlichen Bewegung, oder Hypothese zur Begründung der Beobachtungen unseres Kreises.

  1. Zum Beginn werden der Sonnenball, der Erdball und der Zwischenraum, gefüllt mit einer Masse, die zu unserer Hypothese gehört, die wir Äther nennen wollen, in einer Erfüllung die so weit hinreichend ist (denn jegliche Fülle der Welt ist der Zustand, den wir nicht fühlen, wie anderswo gezeigt) ruhend angenommen.

    zurück zum Originaltext

  2. Deshalb ist eine gewisse Bewegung vor allem sowohl der Sonnenkugel, als auch dem Erdball notwendig. Denn weil diese beiden Kugel zusammenhängende Teile haben müssen, damit sie sich nicht jedesmal bei beliebigen leichtesten Zusammenstößen zu kleinen Dingen auflösen oder durchstoßen werden, aber es sei keinen Zusammenhalt anzunehmen der zur Ruhe kommenden Bewegung von ihnen (durch das Gesagte in der abstrakten Bewegungstheorie Theorem 20 weil wir jedem seinen Ort angeben werden): Welches vielleicht der einzige oder erste Beweis der notwendigen Bewegung der Erde ist. Jedoch wie auch in § 35 unten erinnert werden wird, kurz bezieht sich unsere Hypothese auf nichts, was der Umlauf der Erde zulassen würde, weil der Umlauf des Lichts oder des Äthers um die Erde welchen wir besonders gebrauchen, siehe § 9 dem von allen leicht zugestimmt werden kann, wenn ich nicht irre.

    zurück zum Originaltext

  3. Nehmen wir also, wenn es recht ist, eine Bewegung um einen eigenständigen Mittelpunkt bald im Sonnenball bald im Erdball an, denn andere in denselben Äther eingestreute um ihren eigenen Mittelpunkt bewegten größere oder kleinere Kugeln, in denen dasselbe, wie in unserer Erde, im Verhältnis geschehen kann, das ist, nicht so sehr die Planeten die wir sehen, sondern auch unzählige irgendwelche gleichsam kleine Welten, die wir nicht sehen, berücksichtigen jetzt nicht.

    zurück zum Originaltext

  4. Aber für die Sonne ist zugleich auch eine andere Bewegung anzunehmen, die außerhalb ihrer selbst wirkt, weshalb ein Grund der Bewegung in der Welt abgeleitet werde, der nicht auf sich zurückgeht: denn die Bewegung um ein eigenes Zentrum wirkt nicht außerhalb ihrer: die berühmten Herren Evangelista Torricelli und Thomas Hobbes haben das nämlich so widerlegt: Nur durch die Möglichkeit der Sonne den ganzen Äther mit den Planeten um ein eigenes Zentrum zu führen, das Licht aufzulockern, sogar dass die bewegte Sache so ausgerichtet zu einer Tangente fügt, die zarten mehr, die dicken weniger; so dass weil es ähnlich sei, auch bei der Erdbewegung, es würde folgen die dickeren in dem Platz der verdrängten dünneren nach, und demnach schwerer ist; ich kann dem nicht zustimmen; denn wie der Stein zur Erde strebt, so streben die Erde und die übrigen Planeten zur Sonne; auch kann nicht gesagt werden die Entfernung verringert die Wirksamkeit, weil es der Hypothese widerspricht, weil der Kreis mit dem Radius vergrößert wird. Auch kann man gegen die Erfahrung nicht Einspruch einlegen, dass in einer zur Ruhe kommenden Flüssigkeit in der feste Erdkrumen durch Drehung um einen geeigneten Mittelpunkt gerührt sind, wie Stäbe in einem Gefäß um dessen Mittelpunkt das gesamte Wasser bewegt; weil in der Theorie der abstrakten Bewegung gezeigt worden ist, und die meisten Erscheinungen des elastischen Stoßes sind nicht aus den Beobachtungen der Bewegung von Flüssigkeiten entstanden sind, sondern hat bei weitem andere Gründe von der Einteilung und Ursache von der Bewegung des Systems unwahrnehmbarer Körper, sowie Schwere, Anziehung, die Wiederherstellung gebogener, und andere dieser Art: insbesondere aber der Stock der das Wasser deswegen mit sich bewegt, weil dieser von diesem durch seine Schwere oder innere Bewegung einweiht wird; was vom Äther nicht gesagt werden kann, in dem überhaupt ausgenommen der Sonne kein Grund für Bewegung angenommen wird: weil unsere Flüssigkeit dann bereits, auch mit entferntem Stock, in fortwährender Bewegung sind. Damit ich die Kreisbewegungen um das eigene Zentrum verschweige, welche wir gewohnt sind uns vorzustellen, dass die meisten sehr schwankend sind. Weil also die Sonne in allen Teilen strahlen oder wirken kann, ist es notwendig dass in dessen Teilen eine gewisse Bewegung ist, die sich von der Bewegung um das eigene Zentrum unterscheidet. Und den meisten großen Kreisen wird nach Nikolaus Kopernikus zugestanden, von denselben das Verhältnis zu ihrer Sonne proportional ist.

    zurück zum Originaltext

  5. Diese Bewegung der Teile der Sonne (oder irgendeiner strahlenden Sache) kann nicht gerade nach außen streben ansonsten wären alle weggeflogen; es ist also eine Bewegung der Teile abgesehen vom Umlauf anzunehmen, auf verschiedenen kreisförmigen, oder ansonsten in sich zurück gehend, aus deren Vereinigung, wie oft sie teilbar ist, eine gewisse durch die gerade Linie nach außen werden sie ausgestoßen nach Problem 7 der Theorie der abstrakten Bewegung. Und zwar so viele, dass ein spürbarer Punkt um die Sonne zur Erde und weiter nicht gegeben werden kann, an den nicht von einem beliebigen fühlbaren ein Radius der Sonne, das ist, die Erregung des Äthers durch einen ausgestrahlten Teil auf gerader Linie von der Sonne ankommt (und wenn nicht der Teil selbst). Diese Sache ist wegen der unendlichen Teilbarkeit jedes beliebigen Kontinuums in beliebig kleine Teile ist nicht schwer zu erklären. Übrigens aus diesem, um nebenbei daran zu erinnern, kann als notwendig gezeigt werden, dass es unmöglich ist, wenn die Sonne seit ewig geleuchtet hat, wenn sie nicht fortwährend woher erneuert würde.

    zurück zum Originaltext

  6. Denn diese Lichtstrahlen wirken auf den Erdball. Aber man kann annehmen, dass der Erdball ist anfänglich völlig homogen gewesen ist, und weder so sehr locker wie die Luft ist noch so dicht wie die Erde ist, aber wie auch die heilige Schrift anerkannt hat, dass die Natur sich dem Wassers annähert. Und dieses hat Jan Baptist van Helmont auch nicht abgelehnt, wie er Wasser als Grundlage der Dinge ansetzt, und die Erde als Bodensatz des Wassers macht.

    zurück zum Originaltext

  7. Dieser Zustand der Kugel wird von den hereinfallenden Strahlen der Sonne erstaunlich verändert (und vorher in der Sonne des ursprünglichen Lichtes nachdem es in der Sonne gesammelt wurde, denn nach unserer Hypothese ist es ebenso): weil nämlich nach der abstrakten Lehre der Bewegung Theorem 19 kein Zusammenhalt des Körpers ist zur gleichen Zeit auf der ganzen Oberfläche; wird der Erdball geschlagen, spaltet er sich, wo er nicht zusammenhält und lässt den Äther herein: denn im natürlichen Zustand, dergleichen wird zuerst angenommen, oder im abstrakten, gibt es in der rotierenden Kugel keinen einheitlichen Zusammenhalt, lediglich in den zum Äquator parallelen Linien. Deshalb werden alle parallelen fühlbaren und deren konzentrischen von einander weggehen können, und durch hereinbrechendes Licht sich zum größten Teil spalten. Ferner werden sie von so vielen Stöße zum größten Teil zum Zentrum hin gehen, ein großer Teil der Materie wird im Boden gesammelt die Erde ergeben, das Wasser wird überschwemmen, die Luft entweichen: der Äther tritt ein. (Denn dieser ist vielleicht jener Geist des Herren, der sich über den Wassern ausbreitete, und diese teilte, aus deren Schwingen sein dichteres herabsank, die leichteren emporhob, und die Beseitigung dessen in ein inertes Pulver, nicht zusammenhängenden, und toten Zustand gebracht werden) und es wird sich darin alles verbreiten, und allenthalben in Blasen aufgefangen werden, aus dem Versuch herausbrechend und recht eindringend und die Bewegung von den aufgefangenen kreisförmigen gleichsam durch Schmelzen angefachten; und von anderen zum Schluss wie vorher, seinem meisten wie von einem Ozean umfassen wird. Diese sind nicht so zu verstehen wie dass von der Sache selbst auf diese Weise unsere Kugel entstanden zu sein notwendig wäre, obwohl diese mit den überlieferten heiligen Schriften wunderbar übereinstimmt; sondern es reicht aus wie den anfänglichen Grund vorgestellt zu werden, den der Fortsetzung (wie ein fortwährender Anfang) verstanden werden kann; und demnach die Hypothese der Entstehung, wenigstens durch vorliegende zu verstehende Gründe den Beleg der Vorstellung sein.

    zurück zum Originaltext

  8. Übrigens ist ein ähnlicher Ursprung der anderen Kugeln nicht aus dessen Ort zu erklären (besonders weil gesehen wird, dass jeder beliebige seinen großen Kreis um die Sonne hat); solche beziehen sich auf die Lehre von der Systematik der Welt; auf welche Weise das auch, wegen der Überlegung aus der Rotation der Sonne um ein zugehöriges Zentrum umlaufend deren geradlinige Wirkung auf die Erde, entstünde die Bewegung der Erde um die Sonne; und aus der Bewegung der Erde um das zugehörige Zentrum umlaufend, deren Licht von der Sonne zurückgeworfen eine geradlinige Stoßwirkung auf den Mond, die Bewegung des Mondes um die Erde bewirkt; was über die äußeren Planeten mit der gleichen Wahrscheinlichkeit gesagt werden kann: denn es ist auch von Evangelista Torricelli vor kurzem gesehen worden, dass die Bewegung der Kugeln von sich gegenseitig abgeleitet wird. Die Kometen oder Meteore wären, das heißt die Durchgangskörper, oder feststehenden Kugeln (ob deren richtig, ist durch die Erfahrung der Rückkehr zu entscheiden) denn die Bewegung wird zufällig erklärt werden können aus deren Wirkung auf die übrigen Kugeln: das Licht aber jener von der Sonne abgewandt geschwänzten Sterne erhält seine Erklärung beinahe durch das Beispiel des reichlich mit Flüssigkeit versehenen Glasbechers.

    zurück zum Originaltext

  9. Unsere Erde, um darauf zurückzukommen, auch wenn sie von den spaltenden Strahlen der Sonne in heterogene Teile übergegangen sei, denn sie wird überall vom feinsten Äther durchdrungen. Dieser Äther nimmt durch seine Feinheit besonders die gleichmäßig verteilte Wirkung der Teile der Lichtstrahlen in sich auf. Weil also die Erde nach der Hypothese um ihr eigenes Zentrum von Westen nach Osten herumgetrieben wird; der feinste die Erde umgebende Äther durch die gegensätzliche Bewegung nicht so sehr der Verzögerung, sondern auch des Widerstands, folglich das Licht von Ost nach West bewegt wird, was auch in der Spur des Ozeans gefunden wird.

    zurück zum Originaltext

  10. Und sogar hier ist jene allgemeine Bewegung unseres Globus aus Erde, Wasser und Luft, von welchen gerade, wie die Gestalt der Atome, oder Stückchen und durch die Vielfalt der Strudel, diese Dinge sind zu wiederholen.

    zurück zum Originaltext

  11. Aber vom Ursprung aus dem Wallen der flüssigen und der Ausbreitung durch Licht oder Wärme, sind unzähliche Blasen entstanden mit unterschiedlicher Größe und Dicke. Denn so oft wie die zarteren zerplatzen versuchen sie durch dichte, und was sich widersetzt, die dichten werden in gewissen Hohlräumen zu Blasen geformt, und die innere Bewegung der Teile, und sie erhalten ebenso die Konsistenz oder den Zusammenhang (nach unserer Theorie über die Bewegung Theorem 17). Dasselbe ist von den Glaswerkstätten bekannt, wo mit der Bewegung des Feuers rund gemacht wird und der wahre Geist der Gläser, sie auf einfachste handwerkliche Weise hergestellt werden, ebenso entstehen aus der Drehbewegung der Erde Blasen, des wahren Lichts.

    zurück zum Originaltext

  12. Nun sind diese Blasen der Ursprung der Dinge, das Gewebe der Arten, die Behälter des Äthers, die Grundlage der Körper, der Konsistenz und das Fundament so großer Vielfalt, so viele in den Dingen, so großer Schwung, so viele in den Bewegungen die wir bewundern: wenn diese fehlten, wären alle Sand ohne Kalk, und es entwiche durch die Drehung der dichten, der vertriebene Äther, und unsere Erde bliebe öd und leer zurück. Andererseits von den Blasen, durch die Rotation um das geeignete Zentrum gesichert, wird alles verfestigt und zusammengehalten. Welche Überlegung auch ist, was gewölbt, diese, welche wir bewundern, durch Festigkeit stark sind, warum runde Gläser in Elastizitätsversuchen standhalten, mit anderer Form zerbrochen würden.

    zurück zum Originaltext

  13. Und wer freilich die Sachen sorgfältig betrachten wird, wird nichts Richtigeres erfahren. Das ganze Wasser ist eine Ansammlung unzähliger Bläschen, Luft nichts als feines Wasser: denn ich unterscheide darin die Luft vom Äther, weil die Luft schwer ist, ist der Äther durch seinen Kreislauf die Ursache der Schwere. Weil die Luft und Alles was darin schwimmt, wie Nebel, wie der Niederschlag, drehen sich mit der Erde wie das Wasser mit dem Gefäß; auch das nicht von Küsten eingeschlossene Meer wie der Ozean der die Erden weitgehend bedeckt, welche damit sie diese mit dem Boden einschließt. Jedoch, wie ich gesagt habe, es fehlt nicht an irgendeiner Verzögerung, oder Bewegung in entgegengesetzten Teilen, aus der, mit Annäherung durch stärkste Bewegung des Ozeans unter den Tropen, es folgt durch Auflockerung, Anziehung vom Sonnenlicht, welches entgegen der Bewegung der Erde, leichter als die Erde, weil leichter; dasselbe wird täglich mehrmals wiederholt (denn das einmal im Raum verteilte durch Gewalt zerschmetterte Wasser verlangt dass es sich wieder in einem Haufen ansammelt) durch Anschlagen des Ozeans an das uns nächstliegende Ufer Amerikas und teilweise anderer Zusammenstöße und Aufsaugung: ferner bewegt der Mond die Luft mit reichlich Licht hin und her, unter sich durch Auflockerung das leichtere oder weniger drückende, also das unter sich anschwellende Wasser zurückgebend; und umgekehrt, weil es neu ist, die dichtere und mehr drückende Luft unter sich in der Finsternis, er macht also das Wasser gegen die Küste anschwellen; außerdem an den Tag- und Nachtgleichen ist die Bewegung des Lichts oder Äthers entgegen der Bewegung der Erde gerichtet (denn dann ist die Quelle des Lichts oder Bewegung der optischen Sonne im Äquator) alles von der Bewegung des Äthers abhängige ist gesteigert: ich sage diese zusammentreffenden Gründe, die tägliche Flut, bei Neumond und sogar bei Vollmond die Flut, die allgemeine und besondere Strömung ist am aber am höchsten gesteigert zur Tag- und Nachtgleiche, außerdem werden die Beobachtungen der bestimmten Winde, und der übrigen regelmäßigen Wasser- und Luftbewegungen nicht schwer abgeleitet. Das Feuer zähle ich hier nicht dazu, denn die Flamme ist bloß eine entzündete Ausdünstung, die Funken entzündeter Ruß, das Feuer selbst nicht außer einer Ansammlung herausgebrochener und zersprengter Luft und Äther.

    zurück zum Originaltext

  14. Aber was ist mit der Erde? Unzweifelhaft besteht sie vollständig aus Blasen, denn die Grundlage der Erde ist Glas, und Glas ist dichte Blasen. Und es ist bekannt durch das Fließen, das ist, durch Aus- und Abebben von gesammeltem Äther, oder von ausgelöstem Feuer das in die Dinge eindringt, ist schließlich der Ausgang, zuerst ohne die Natur der Dinge, die Verglasung. Was deshalb erstaunlich ist, sind dem von der Einwirkung des Lichts umgewandelten oder verflüssigten Erdball, dichte oder irdische im Glas, Wasser und Luft in feineren Blasen verschwunden? nicht dann, wie in homogenen, noch nicht verfestigten Dingen, jene die jetzt, gegen den Strom der aufgestellten Ordnung, beim Umwandeln, eine Kraft brauchte. Weil im freien oder natürlichen Zustand, wie beschaffen auch immer von wie wenigen, jedes Mal leicht bewegt werden; im gegenwärtigen geordneten Zustand, und, wenn ich so sagen soll, ruhigen, bloß die gleichmäßig eingeteilten im Sinne von den gleichmäßig eingeteilten.

    zurück zum Originaltext

  15. Ferner sind diese Blasen, die den Gläsern unterschiedlich eingedreht, geformt, dass sie zusammen geballt sind kann man leicht erkennen, zu so vielen Zubereitung der herzustellenden Dingen darüber sofort. Im Ursprung der Spezies, sind nehmen wir ganz die systematische Neigung das ist Anziehung an: und zwar aus gutem Grund, weil die Schwere in unserer Erdkugel der Grund ist der meisten ungewöhnlichen Bewegungen, oder sicher der Schlüssel wäre, auch deren die in den eigentlichen Spezies entfaltet werden, und dem Physiker sei die Aufgabe gegeben, dass er zu mechanischen Überlegungen, freilich einfachsten, solange bis alles darauf zurückgeführt werden kann.

    zurück zum Originaltext

  16. Die Schwere entsteht aus dem Umlauf des Äthers um die Erde, auf der Erde, durch die Erde, über dessen Ursache siehe oben § 9 und 10. Dieser durchdringt Wasser und Luft völlig, die freilich poröser sind. Daher sinkt Erde in Wasser wie Wasser in Luft ab, außer sie enthält oberflächlich mehr Äther, als das Wasser selbst.

    zurück zum Originaltext

  17. Allerdings je mehr von den Einheitlichen abgetrennt worden ist (denn die wegen der unfühlbaren Gravitation, die sich in allen verbundenen Teilen gegenseitig aufhebt, ziehen sie einander nicht wahrnehmbar an) und an den Ort mehr Äther, der weniger Erde hat, gesetzt wurde, behindert er nun den Umlauf des Äthers, und wühlt ihn auf, und um so mehr sie angehoben wird, umso mehr wühlt es auf: weil der gesamte die Erde umgebende Äther an sich homogen ist, ist er ein Abbild des Ozeans, oder durchläuft alle verschiedenen Strömungen der Luft, der Buchten, Teiche, Sunde, Meerengen, Kannäle. Aber jede uneinheitliche Zirkulation wühlt die einheitliche Flüssigkeiten auf, weil wenn auch ein Teil versucht dem Teil der wegreißenden Flüssigkeit zu folgen, doch kann der andere wegen des unterschiedlichen Verhältnis des Fließverhaltens oder der Teilbarkeit nicht folgen. Was auch der Grund ist, warum die in Flüssigkeiten Gelösten allmählich als Kristalle erscheinen und ausgefällt werden, und warum die eingeschlossenen und verdauten allmählich gären, siehe unten § 59.

    zurück zum Originaltext

  18. Das ist gleichfalls der Grund, warum Luft und Wasser und Erde einander im Äther anziehen: denn sie behindern dessen Zirkulation. Denn weil sie die Zirkulation aufwühlen, werden sie ausgestoßen; nicht aufwärts, denn sie würden ihn mehr stören (weil die Oberflächen der Kugel im doppelten Verhältnis des Durchmessers wachsen, nicht im gleichen Verhältnis des Durchmessers; und ebenso auch die Abschnitte; in demselben Körper ist eine größere Ungleichmäßigkeit der Bestandteile eingetreten) also nach unten, das heißt, sie steigen ab. Daher wird ferner die Zunahme des Schwungs gegenüber dem Neuem überall unter den Herabsteigenden von jedem beliebigen des freien Äthers, oder des freieren, verringert wird, wie die Überlegung jener Angelegenheit durch das teilweise Eindringen macht; von hier können die übrigen mechanischen und statischen Erscheinungen nach gewöhnlicher Sitte und Gebrauch abgeleitet werden.

    zurück zum Originaltext


Quelle: G. G. L. L.: Hypothesis Physica Nova. Mainz 1671.
Diese Quelle enthält auch seine Theoria Motus Abstracti".
Valid HTML

© Rainer Stumpe, URL: www.rainerstumpe.de/
Datenschutzerklärung